ၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ) ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ ၶွၼ်ႈတုမ်ၸၢတ်ႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းတႆး

ၵႂၢမ်းၵပ်းထုၵ်ႇဢင်းၵိတ်းဝႃႈ You can never know your own language until you know a few others (ပေႃးၸဝ်ႈၵဝ်ႇဢမ်ႇႁူႉၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈပိူၼ်ႈၵမ်ႈၽွင်ႈၸိုင် ဢမ်ႇၸၢင်ႈႁူႉလႆႈ ၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈတူဝ်ၵဝ်ႇ)။ ၽူႈတွႆႇႁွၵ်ႈ ၶႂ်ႈထႅမ်ဝႃႈ “ပေႃးဢမ်ႇႁူႉၵႂၢမ်းတႆးတၢင်ႇပိုၼ်ႉတီႈလီလီၽွင်ႈၸိုင် ၸဝ်ႈၵဝ်ႇၵေႃႈတၵ်းတေဢမ်ႇ ၸၢင်ႈႁူႉလွင်ႈၵႂၢမ်းတႆးႁဝ်းလႆႈ”။

ၼႂ်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ) ၼႆႉမီးလၢႆၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း – ယွၼ်ႉဢမ်ႇမီးၸိူဝ်ႉပီႈၶိူဝ်းၼွင်ႉတီႈၸမ်တီႈၵႆလႄႈ တႃႇပူၵ်းပွင် ၽႃႇသႃႇ ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈတူဝ်ၵဝ်ႇၵေႃႈယၢပ်ႇတႄႉတႄႉ။ ဢၼ်လီဢၢမ်းၼႆႉပဵၼ်တႆး ႁဝ်းၼႆႉမီးပီႈၼွင်ႉယူႇတီႈၵႆ တီႈၸမ် ယင်းပၢႆမီးပီႈၼွင်ႉၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းဢၼ်ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈပဵၼ်မိူင်းႁင်းၶေႃ မီးၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၵေႃႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ။ ႁဝ်းသမ်ႉဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉ ဢမ်ႇယွမ်းဝၢႆႇတူၺ်းၶဝ်သေ ၵၼ်ႉၵူၵ်ႉၶိၼ်ၸႂ်မိုင်ႉၶိုင်ၵုမ်းၶွၵ်းဢဝ်ထွႆႈၵႂၢမ်းဢွၼ်ႇႁဝ်း ဢၼ်တေႃႉတႄႉၼေႃႉၼႄႉမီးယူႇၼၼ်ႉသေ ၶူင်ဢွၵ်ႇထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇ ယူႇႁင်းႁဝ်းလႄႈ ပၢႆၵႂႃႇဢဝ်ထွႆႈၵႂၢမ်းၸိူဝ်း ဢမ်ႇၸႂ်ႈထွႆႈၵႂၢမ်းၶွင်ပီႈၼွင်ႉၼၼ်ႉ မႃးၸႂ်ႉတိုဝ်းယူႇမႅၵ်းမႅၵ်း မၢင်ၶေႃႈဢဝ်ၵႂၢမ်းပိူၼ်ႈမႃးပိၼ်ႇပဵၼ်ၵႂၢမ်းႁဝ်း (မိူၼ်ၵူၼ်းယူႇၵိုၵ်းၵွင်ငိုၼ်းၵွင်ၶမ်း သမ်ႉၵႂႃႇၵဵပ်းဢဝ်ၵွင်ယိူဝ်ႈၵွင်ယႃႈသေၸႂ်ႉတိုဝ်း။

လီၶိုၼ်းထၢမ်တူဝ်ၵဝ်ႇဝႃႈ ၸွင်ႇတေၸၢင်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈတႆးလူင်ႁဝ်းယူႇလွတ်ႈလႆႈ လွင်ႈတႃႇတေၶိုၼ်ႈယႂ်ႇမုၼ်းႁိူင်း ၼၼ်ႉဝႆႉၵႆၵႆၵွၼ်ႇလႃႈ ပိူင်လူင်မၼ်းၸွင်ႇတေၸၢင်ႈႁႄႉၵင်ႈႁႂ်ႈမၼ်းဢမ်ႇၸူမ်ႁၢႆ။ တႆးႁဝ်းၵမ်ႈၽွင်ႈၵႆႉဝႃႈ – “ၶေႃႈလႂ်ၵေႃႈ ယႃႇမိုင်ႉဝႃႈ ပဵၼ်ၵႂၢမ်းပိူၼ်ႈတိၵ်းတိၵ်းလေႃႇမေႃႉ မၢင်ၽဝ်ႇၸၢင်ႈပဵၼ်ၵႂၢမ်းႁဝ်းသေ ပိူၼ်ႈဢဝ်ၵႂႃႇ ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵေႃႈပဵၼ်လႆႈ” ၵႂၢမ်းၶေႃႈၼႆႉၸိုဝ်ႈၸႂ်ႈ။ ၵွႆးၵႃႈတေႁဵတ်းႁိုဝ်ႁူႉလႆႈဝႃႈပဵၼ်ၵႂၢမ်းႁဝ်း။ ၵႂၢမ်းတွပ်ႇမၼ်း တႄႉ ပေႃးႁူႉၵႂၢမ်းတႆးႁဝ်းတၢင်ႇပိုၼ်ႉတီႈၵေႃႈႁူႉလႆႈဝႃႈ ထွႆႈၵႂၢမ်းၶေႃႈၼိုင်ႈၼႆႉ ၸွင်ႇၸႂ်ႈၵႂၢမ်းတႆး ဢမ်ႇၸႂ်ႈ ၵႂၢမ်းတႆးၼႆ ၸႅင်ႈလႅင်းလီယူႇ။

တီႈဢၼ်ၽိုၼ်လိၵ်ႈၵွၼ်းၶေႃ ယၢမ်ႈတႅမ်ႈဢွၵ်ႇဢဝ်ၶေႃႈထွႆႈၵႂၢမ်းပီႈၼွင်ႉတႆးပိုၼ်ၽႄႈမႃးၼႂ်းၽိုၼ်လိၵ်ႈ ၵွၼ်း ၶေႃ ပူၼ်ႉမႃးၼၼ်ႉၵေႃႈမီးဢဵၼ်းဢၢၼ်းဝႃႈ ၵႂၢမ်းတႆးတၢင်ႇတီႈပဵၼ်ၸိူင်ႉႁိုဝ် ႁႂ်ႈပေႃႈၸၢင်ႈဢဝ်မႃးတႅၵ်ႈတင်း ၵႂၢမ်းတႆးလူင်ႁဝ်း။ ပေႃးဢဝ်မႃးတႅၵ်ႈတူၺ်းယဝ်ႉ ႁႂ်ႈၸၢင်ႈၶူင်ဢွၵ်ႇထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇ ဢမ်ႇၼၼ် ၵႂၢမ်းတႅတ်ႈ(term) မႂ်ႇၵွႆး။ ပေႃးႁူႉၵႂၢမ်းတႆးတၢင်ႇတီႈသေၶူင်ဢွၵ်ႇမႂ်ႇၼႆၵေႃႈ တေမီးၽွၼ်းလီ 5 ပိူင်-

1. ၶူင်ဢွၵ်ႇမႃးယဝ်ႉ တႆးႁဝ်းၶဝ်ႈၸႂ်(ပွင်ႇၸႂ်)

2. တႆးႁဝ်းတၢင်ႇတီႈတၢင်ႇလႅၼ်ၵေႃႈၶဝ်ႈၸႂ်(ပွင်ႇၸႂ်)

3. ပေႃႈၶဝ်ႈၸႂ်ၵၼ်ၵေႃႈတေၸမ်ၸႂ်ၵၼ်

4. ပေႃးၸမ်ၸႂ်ၵေႃႈတေပဵၼ်ႁႅင်းၶွၼ်ႈတုမ်ၵၼ်

5. ပေႃးပဵၼ်ႁႅင်းၶွၼ်ႈၵၼ်ယဝ်ႉတေဢဝ်ႁႅင်းၼႆႉၵႂႃႇၸႂ်ႉတိုဝ်းတီႈလႂ် – မီးတီႈႁဝ်း။

ၼွၵ်ႈၼိူဝ်သေၵႂၢမ်းတႆး – တူဝ်ယၢင်ႇ ပေႃႈ မႄႈ ပီႈ ၼွင်ႉ ၼႃႉ ဢႃ ပႃႈ လုင်း ပူ ယႃႈ တႃ ၼၢႆး ပဵတ်း ၵႆႇ မူ မႃ ၸၢင်ႉ မႃႉ ဝူဝ်း ၵႂၢႆး ပူ ပႃ တဝ်ႇ ႁွႆ ၵုင်ႈ ဢိၵ်ႇထႅင်ႈတင်းၼမ်တင်းလၢႆ – ၵႂၢမ်းထႆး – ၵႂၢမ်းတႆး ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း ထွႆႈၵႂၢမ်း ၶေႃႈလဵဝ်ၵၼ် ယွၼ်ႉၵွပ်ႈငဝ်ႈႁၢၵ်ႈတီႈမႃးသၢႆငိူၼ်ႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းတႆးတင်းထႆး ဢၼ် သုၸိတ်ႉ ဝူင်ႊထဵတ်ႉၼႂ်း မတ်ႉတိၶျူၼ်ႊ ၼၼ်ႉ တီႈၵႂၢင်းသီ ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇယၢမ်းလဵဝ် ၸွမ်းၼင်ႇလၵ်းထၢၼ်ပၺ်ႇၺႃႇတၢင်းၵၢၼ်ဢုပ်ႇၶႆႈ ၶၢၼ်လဝ်ႈ ငဝ်ႈၶိူဝ်းၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)တႆး – ထႆး ငိူၼ်ႈငဝ်ႈမိူဝ်ႈ 3,000 ပီပူၼ်ႉမႃး မီးယူႇၼႂ်းထုင်ႉၵႂၢင်းသီ (ပွတ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်း ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ) တေႃႇမႃးထိုင် မိူင်းထႅင် တီႈ ၻဵၼ်ႊၿဵၼ်ႊၾူး (ပွတ်းႁွင်ႇ ဝႅတ်ႉၼၢမ်း) ၸုပ်ႈၵူၼ်းပၢၼ်ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁွင်ႉဝႃႈၵူၼ်းထႆး လႄႈဢမ်ႇႁဵၵ်ႈၶၢၼ်ဝႃႈၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ထႆး။ တေႃႇမႃးထိုင်ယၢမ်းလဵဝ် ၼႂ်းတူင်ႇထုင်ႉမိူင်းၵႂၢင်းသီ တင်းမိူင်းထႅင် ယင်းမီးၵူၼ်းလၢတ်ႈၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)တႆး – ထႆး ယူႇ ၵွႆးၵႃႈဢမ်ႇႁွင်ႉဝႃႈၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ထႆးလႄႈၵူၼ်းထႆး။

ၶိူဝ်းႁိူၼ်းၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)တႆး – ထႆး ပဵၼ်ၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ၵၢင်တၢင်းၵၢၼ်ၵႃႉၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈဝႃႈဢမ်ႇယုင်ႈယၢင်ႈထပ်းသွၼ်ႉ (တႅၵ်ႈတင်းတၢင်ႇမိူင်း) ႁဵတ်းႁႂ်ႈမႄႇၽႄႈၵႂၢင်ႈၶႂၢင် လႆႈဝႃႈမီးဢမ်းၼၢၸ်ႈဢူငဝ်းတၢင်းၵၢၼ်မိူင်း လႄႈ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးႁူမ်ႈၵၼ် တင်ႈတႄႇ ထုင်ႉမႄႈၼမ်ႉၶွင်  ၼမ်ႉၶူင်းၼမ်ႉ ၸဝ်ႈၽယႃး မႄႈၼမ်ႉလၢႆသၢႆ။

ၵူၼ်းၸိူဝ်းလၢတ်ႈၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)တၢင်ႇၸိူဝ်း ၵူႈဝၼ်းဝၼ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ မွၼ်း ၶမဵၼ် ၸဵၵ်ႉ ၵလႃး မူင်ႉ မၢၼ်ႈ လၢဝ်း ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ၸႂ်ႉၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ၵႂၢမ်းတႆး – ထႆး လႄႈၵိုင်ႇတၢင်းၾိင်ႈငႄႈႁိတ်ႈႁွႆးတႆး – ထႆး တေႃႇပေႃးထိုင် 1700 လၢႆၶိူဝ်းၵူၼ်း ၼႂ်းတၢင်ႇမႄႈၼမ်ႉ ၸဝ်ႈၽယႃးပွတ်းၵၢင်မိူင်းထႆး  ႁူမ်ႈၵၼ်ႁွင်ႉတူဝ်ၵဝ်ႇ တႅၵ်ႈၼႄဝႃႈ ထႆး ၵူၼ်းထႆးယဝ်ႉမႄႇမႄးယူၵ်ႉမုၼ်းၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)ၶမဵၼ်တင်းတူဝ်မႄႈလိၵ်ႈမွၼ်းပဵၼ်လိၵ်ႈထႆး။

ထုင်ႉမိူင်းၵႂၢင်းသီ ငဝ်ႈႁၢၵ်ႈပိုၼ်ႉတီႈၵဝ်ႇၵႄႇသုတ်းၶွင်ၽႃႇသႃႇ(ၽႃသႃ)တႆး – ထႆး “ၵဝ်ၶႃႈလႆႈယၢမ်ႈၵႂႃႇလဵပ်ႈႁဵၼ်းမိူဝ်ႈ 1994 ၼၼ်ႉ ဢဝ်မႃးတႅမ်ႈမၢႆတွင်းၽိမ်းဢွၵ်ႇပဵၼ်ပပ်ႉ ၸိုဝ်ႈဝႃႈ – ၵူၼ်းထႆးယူႇတီႈၼႆႉ ၵုၼ်ၸဵင်ႇၸၢၼ်း ဝၼ်းဢွၵ်ႇ လႄႈယူၵ်ႉဢဝ်မၢင်ႈတွၼ်ႈမႃးထႅမ်တႅင်ႇပိူဝ်ႈဝႅင်ႇပၼ်ၵၼ်လႆႈဢၢၼ်ႇ သုၸိတ်ႉ ဝူင်ႊထဵတ်ႉ လၢတ်ႈၼင်ႇၼႆ။

တွၼ်ႈၼႃႈပပ်ႉလိၵ်ႈ ၵူၼ်းထႆးယူႇတီႈၼႆႉ ၵုၼ်ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ(ထုင်ႉၵႂၢင်းသီၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ) ၶိူဝ်းၺၢတ်ႈ ၶႃႈၵုလ်ၶိူဝ်းႁိူၼ်းထႆး ၽူႈယိင်ႈယႂ်ႇလႄႈၵဝ်ႇၵႄႇတီႈသုတ်း ၸၼ်ႉၸွမ်သိလ်ပႃႊၵွၼ်ႊ Silpakorn University ၽိမ်းၵမ်းဢွၼ်တၢင်းသုတ်း 1994 ။

မွၼ်းၶိူဝ်း

(*** ပွင်ႈၵႂၢမ်းႁူဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်ပၢႆးဝူၼ်ႉ ၼမ်ႉၵႂၢမ်းလႄႈ တၢင်းႁၼ်ထိုင်သုၼ်ႇတူဝ် ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ ၸဝ်ႈပၢႆၵမ် ၵူၺ်းၶႃႈဢေႃႈ။)