ဝၢႆးသေလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်လႆႈမိူင်းၵွၼ်းၶေႃ မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 4 လိူၼ်ၵျႅၼ်ႊၼိဝ်ႊဝႃႊရီႊ 1948 ၵေႃႈ မီးလွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈဢူၼ်မေႃး ၵိူတ်ႇမီးမႃးၸွမ်းမိူဝ်ႈၸွမ်သိုၵ်းဢွင်ႇသၢၼ်း ၽူႈၼမ်းၵၢၼ်တေႃႇသူႈမိူင်းမၢၼ်ႈ လႄႈၸဝ်ႈၸၢမ်ႇထုၼ်း တူဝ်တႅၼ်းမိူင်းတႆးလႆႈထုၵ်ႇပွင်ႁၢႆႉယဝ်ႉ ဢူးၼု ၶိုၼ်ႈမႃးပဵၼ်ၽူႈၼမ်းပႃႊၻီႊ (ဖဆပလ လွတ်မြောက်ရေးအဖွဲ့ချုပ်) AFPFL ပုတ်ႈတႅၼ်း ၼႂ်းၶၢဝ်းယၢမ်းပႃႊတီႊတႅၵ်ႇယႅၵ်ႈ ႁူမ်ႈတင်း လၵ်းၵၢၼ်လႄႈ လၵ်းၼမ်း ထူပ်းတင်းပၼ်ႁႃလွင်ႈၶတ်းၶွင်ႈၵိတ်ႇၶႂၢင်ၵၼ် ၼိူဝ်သဵၼ်ႈတၢင်းၵၢၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ ဢၼ်ပဵၼ် တူဝ်တႅၼ်းလၢႆမိူင်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းၼႂ်းၸိုင်ႈမိူင်း။
ပဵၵ်ႉသမ်ႉ “ဢူးၼု” လႆႈၵႂၢမ်းဝႆႉဝၢင်းၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းသေ ၶဝ်ႈမႃးပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းၸိုင်ႈမိူင်းၼႆၵေႃႈ မီးပၼ်ႁႃၶၢတ်ႇ လွင်ႈဢွမ်ႇလွမ်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈမိုဝ်း တင်းၶႃႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈလႄႈၾၢႆႇသိုၵ်း ၾၢႆႇၵူၼ်းမိူင်း ဢၼ်ၵမ်ႈၼမ် လုၵ်ႉတီႈၵူၼ်းၸၼ်ႉသုင်မႃး ပိူင်ႈၵၼ်တင်းၼၵ်ႉၵၢၼ်မိူင်းဢၼ်လုၵ်ႉတီႈမုင်ႉႁေႃႁိူၼ်းၵူၼ်းၸၼ်ႉၵၢင် လႄႈ ၵၢၼ်မိူင်း ၼႃႈၵၢၼ်ဢၼ်လႆႈၶပ်းၶိုင်ၵႂႃႇၸွမ်းလူၺ်ႈလွင်ႈၶွင်ႈၶမ်ယၢပ်ႇၾိုတ်ႇၵပ်ႉၵိၼ်း။
လူၺ်ႈၵၢၼ်ဢၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈၽၢၼ်ႇၵၢၼ်ယူၵ်ႉမုလ်းၵမ်းယႂ်ႇလူင် ဝၢႆးၵိူတ်ႇသိုၵ်းၵၢင်မိူင်း တင်းၸုမ်းသိုၵ်းယၢင်း ဢၼ်ပိုတ်ႇသိုၵ်းၶဝ်ႈတိုၵ်းၼႂ်းတႃႈၵုင်ႈ လူၺ်ႈၵၢၼ်သိုပ်ႇမႃးတီႈၵၢၼ်ပဵၼ်မိူင်းၶိုၼ်ႈပၢႆးတႂ်ႈဢင်းၵိတ်းလႄႈ ဝၢႆး ဢင်းၵိတ်း ဢွၵ်ႇမိူဝ်းၵႂႃႇယဝ်ႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႈမီးဢဵၼ်ႁႅင်းယႂ်ႇၶိုၼ်ႈပဵၼ်ပိုၵ်းၽႅၼ်ႇၼဵဝ်ၼႅၼ်ႈ။ မိူဝ်ႈထိုင် 1958 လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢူးၼု ဢမ်ႇမီးတၢင်းတေမႅတ်ႇပႅင်းပႂ်ႉပႃးၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈဝႆႉလႆႈ လႄႈ ၸင်ႇႁဵၵ်ႉႁွင်ႉ ဢဝ်ၵွင်တပ်ႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ပၢႆးတႂ်ႈၵၢၼ်ၼမ်းၶွင်ၸွမ်သိုၵ်းၼေႇဝိၼ်း ႁႂ်ႈၶဝ်ႈမႃးပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ႁၵ်ႉသႃၵၢၼ် ယူႇဝႆႉ 2 ပီ ဢွၼ်ၼႃႈ တေႁႂ်ႈမီးၵၢၼ်လိူၵ်ႈတင်ႈ ပီ 1960 ၼၼ်ႉ ဝၢႆးပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈ ဢူးၼု ၶိုၼ်းပေႉလိူၵ်ႈတင်ႈ လႄႈၶိုၼ်းလႆႈၶဝ်ႈမႃးပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၾိုၼ်ႉၽူးပၵ်းပိူင်သၽႃးၶိုၼ်ႈမႃးမႂ်ႇၶိုၼ်းထႅင်ႈၵမ်းၼိုင်ႈ။
ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈလီ ၼႂ်းဝၼ်းတီႈ 2 လိူၼ်မၢၶျ်ႉ 1962 ၸွမ်သိုၵ်းၼေႇဝိၼ်းလႆႈဢွၼ်ဢဝ် ဢဵၼ်ႁဵင်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၶဝ်ႈ ႁုပ်ႈယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ဢူးၼု ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈၵၢင်ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်းလိူၵ်ႈတင်ႈၶိုၼ်ႈမႃးလႄႈသိၵ်ႇယႃႉ လူမ်ႉၵူၼ်ႇပိၼ်ႈပင်းပႅတ်ႈပိူင်ငဝ်ႈပိုင်းမိူင်းယဝ်ႉ တင်ႈသၽႃးၶွင်ႊသီႊၵၢၼ်လုၵ်ႉၾိုၼ်ႉ (တော်လှန်ရေးကောင်စီ) ႁူမ်ႈတင်းၵေႃႇတင်ႈလုၵ်ႈၸုမ်းဢၼ်ပဵၼ်သိုၵ်းၶႂ်ႈတင်းမူတ်း ပၢႆးတႂ်ႈလၵ်းၼမ်းယူၵ်ႉမုလ်း ပိူင်သူဝ်ႊသျႄႊလိတ်ႉ လႄႈၵၢၼ်ယူႇတူဝ်ၵွႆးၶေႃ တင်းထွၼ်ႇတူဝ်ဢွၵ်ႇတူင်ႇဝူင်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ)။ ၼေႇဝိၼ်း ႁဵတ်းႁႂ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈ ၵၢႆယဵၼ်းပဵၼ်ၼိုင်ႈၼႂ်းၸိုင်ႈမိူင်းဢၼ်ၵွတ်းၽၢၼ်တီႈသုတ်းၼႂ်းလူၵ်ႈ ပႃႇးၼႂ်းႁူဝ်ႁွပ်ႈသိပ်းပီ 1980 ။
ႁူမ်ႈဝႃႈ ၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းၶွင်ၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၵွႆးမီးၼမ်ႉၵတ်ႉလူၺ်ႈၵၢၼ်ယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈ လႆႈယၢဝ်းထိုင် ႁူဝ်ႁွပ်ႈသိပ်းပီ 3 ပၢၼ်သေတႃႇ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးမိူင်းမၢၼ်ႈ လႆႈထွႆလိင်ႇလူင်းႁၢဝ်ႈႁႅင်း လူၺ်ႈဢၼ်ပဵၼ်ၸိုင်ႈမိူင်း သူင်ႇၶဝ်ႈဢွၵ်ႇၶၢႆၼွၵ်ႈမိူင်းမၢၵ်ႈၼမ်သုတ်းၼႂ်းလူၵ်ႈ ၵၢႆယဵၼ်မႃးပဵၼ် မိူင်းဢၼ်ၾုၵ်ႇၶဝ်ႈတေႃႉတႄႉပေႃးပဵင်း တႃႇလဵင်ႉၶိုၼ်းၵူၼ်းၼႂ်းမိူင်းၵႃႈၼၼ်ႉၵွႆး ၵၢၼ်ၵႃႉလႄႈႁူင်းၵၢၼ်ၶိူင်ႈၸၢၵ်ႈလၢႆလၢႆၾၢႆႇ ၼိမ်ယဵၼ်ၵိုတ်းယင်ႉ ပႅတ်ႈမူတ်း သိၼ်ၵႃႉၶူဝ်းၵုၼ်ႇ ၶွင်ၵိၼ်ၶွင်ၸႂ်ႉ ဢဝ်ပဵၼ်လွင်ႈႁႃယၢၵ်ႈႁႃယဵၼ်း ၵိူတ်ႇၵၢတ်ႇမိုတ်ႈၸွတ်ႇတူဝ်ႈ ၵႂႃႇသဵင်ႈလႄႈ ဢမ်ႇၶူပ်ႈၵုမ်းလႆႈ။
သၽႃးငမ်းယဵၼ်လႄႈယူၵ်ႉမုလ်းၸိုင်ႈမိူင်း : (နိုင်ငံတော်အေးချမ်းသာယာရေးနှင့်ဖွံ့ဖြိုးရေးကောင်စီ) State Peace and Development Council, – SPDC) ပဵၼ်ၶိူင်ႈမိုဝ်းၵၢၼ်ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းၸိုင်ႈမိူင်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ဢွၼ်ၼႃႈၼႆႉၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈဝႃႈ သၽႃးၾိုၼ်ႉၽူးၵူတ်းမၢႆလႄႈပၵ်းပိူင်ၸိုင်ႈမိူင်း (State Law and Order Restoration Council) ႁိုဝ် သလွၵ်ႉ (SLORC) မိူဝ်ႈၼႃႈတေၵေႃႇတင်ႈ ဝၼ်းတီႈ 18 လိူၼ်သႅပ်ႉထႅမ်ႊၿိူဝ်ႊ 1988 ဝၢႆးသုၵ်ႉ ယုင်ႈဢူၼ်မေႃးၵဵဝ်ႇၶွင်ႈၵၢၼ်မိူင်းဢၼ်ၶပ်းၶိုင်မႃးတင်ႈတႄႇႁုပ်ႈယိုတ်းငိုၼ်းၵျၢပ်ႉလၢႆသႅၼ်း လူၺ်ႈလူင်ပွင် ၸိုင်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇမီးၵၢၼ်ယွမ်းလႅၵ်ႈပိၼ်ႇငိုၼ်းပၼ်ၵူၼ်းမိူင်းၶိုၼ်း ၸင်ႇႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်လွင်ႈဢမ်ႇႁၢၼ်ႉၸႂ် လုၵ်ႈႁဵၼ်းၸၼ်ႉၸွမ်လႄႈၵူၼ်းမိူင်း လႆႈၵိူတ်ႇပဵၼ်ပၼ်ႁႃ တေႃႇၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးႁၢႆႉႁႅင်း လွင်ႈဢမ်ႇပဵင်းပေႃးၸႂ် ၵွႆႈယူႇၵွႆႈမႄႇဢွၵ်ႇၵႂၢင်ၶႂၢင်တူဝ်ႁူဝ်မိူင်းလႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵၢၼ်လုၵ်ႉႁိုၼ်ႇၶႂမ်ႈၶတ်း တေႃႇၼႃႈတုမ်ႉလေႃႇၵၼ် တင်းၵူၼ်းမိူင်းမၢၵ်ၼမ်လၢႆ ထိုငတီႈလႆႈလူမ်ႉတၢႆ ယွၼ်ႉလူၺ်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈဢဝ်ႁႅင်းသိုၵ်းၵႂၢတ်ႇၽဵဝ်ႈႁၢဝ်ႈႁႅင်း။
ၵၢၼ်ပိၼ်ႇၸိုဝ်ႈမႃးပဵၼ်ၸိုဝ်ႈဢၼ်ၸႂ်ႉယူႇမိူဝ်ႈလဵဝ် ၵိူတ်ႇၶိုၼ်ႈပဵၼ်မႃးမိူဝ်ႈ ဝၼ်းတီႈ 15 လိူၼ်ၼူဝ်ႊဝႅမ်ႊၿိူဝ်ႊ 1996 ဝၢႆးသေမိူင်းမၢၼ်ႈၶဝ်ႈပဵၼ်လုၵ်ႈၸုမ်းဢႃႊသျဵၼ်ႊ ပီလဵဝ်ၵၼ်တင်းဢၼ်ၵိူတ်ႇၶိုၼ်ႈၼႂ်းၵႄႈၵၢင် ထုၵ်ႇ ထတ်းသၢင် ၼႂ်းဢႃႊသျဵၼ်ႊလႄႈလၢႆၸိုင်ႈမိူင်း လိူဝ်သေၼႆႉလွင်ႈပိၼ်ႇၸိုဝ်ႈၸိုင်ႈမိူင်းၼႆႉ ယင်းထုၵ်ႇပၵ်းတႃ ၸွမ်းဝႃႈ ပဵၼ်ၵၢၼ်ၶတ်းၸႂ်မူၼ်ႉမႄႈၵႄႈလိတ်ႈၾၢင်ႁၢင်ႈၼႃႈတႃႁုၵ်ႉႁၢႆႉလူင် ၶွင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ပၢႆးတႂ်ႈ သၢႆတႃၸၢဝ်းၸၢတ်ႈၼႂ်းလူၵ်ႈၼႆႉၼၼ်ႉသေတႃႉ ၵၢၼ်ပိၼ်ႇလၢႆႈၸိုဝ်ႈၸိုင်ႈမိူင်းၶွင်မိူင်းမၢၼ်ႈ ပဵၼ်ၵၢၼ် လမ်ႇလွင်ႈတေႃႇဢမ်းၼၢၸ်ႈၵၢၼ်မိုတ်ႈသူင်ၶွင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈယူႇ။
ဢမ်းၼၢၸ်ႈၵၢၼ်ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းၸိုင်ႈမိူင်း တင်ႈတႄႇ 1962 လႄႈ လုၵ်ႈသၢဝ်ၶွင်ၸွမ်သိုၵ်းဢွင်ႇသၢၼ်း ၽူႈ ၵေႃႇတင်ႈၸိုင်ႈမိူင်းပၢၼ်မႂ်ႇ တူင်ႉၼိုင်သူၼ်းတုမ်ပိူဝ်ႈလႆႈမႃးၵၢၼ်ထၢင်ႇႁၢင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း(ၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ) မီးၸိုဝ်ႈသဵင်တေႃႇမႃး ယူႇယူႇသိုၵ်းမၢၼ်ႈႁႂ်ႈမီးပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈၼႂ်းလိူၼ်ၼူဝ်ႊဝႅမ်ႊၿိူဝ်ႊ 1990 ၼႂ်းဝူင်ႈၵၢင် လွင်ႈပႅၵ်ႇၸႂ်ၶွင်ၵူၼ်းမိူင်း ၵမ်းၼၼ်ႉၵေႃႈပႃႊတီႊ NLD ဢၼ်ပဵၼ်ပႃႊတီႊၾၢႆႇၶၢၼ်ႉပေႉလိူၵ်ႈတင်ႈသေတႃႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၵေႃႈဢမ်ႇႁပ်ႉႁွင်း မိူဝ်ႈသၽႃးၾိုၼ်ႉၽူးၵူတ်းမၢႆလႄႈပၵ်းပိူင်ၸိုင်ႈမိူင်း ဢမ်ႇယွမ်းပိုတ်ႇပၢင်ၵုမ် သၽႃးမႂ်ႇ။
1990 သိုၵ်းမၢၼ်ႈယွမ်းႁႂ်ႈမီးပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈလူၺ်ႈၵၢၼ်ထၢင်ႇႁၢင်ႈလႄႈ ပႃႊတီႊ ဢဵၼ်ႊဢႅဝ်ႊလ်ၻီႊ NLD ၶွင် ၼၢင်းသုၵျီႇ ပေႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈလူၼ်ႉလိူဝ်သေတႃႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၵေႃႈယင်းၵုမ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈလမ်ႇလွင်ႈဝႆႉၼႂ်းမိုဝ်း ဢမ်ႇယွမ်းၶၢႆးပွႆႇဢမ်းၼၢၸ်ႈလႄႈ ပၢႆၵၵ်းၶင်သုၵျီႇဝႆႉၼႂ်းႁိူၼ်းမၼ်းၼၢင်း။
ၼႂ်းၽွင်းပီ (2011-2015) လႆႈၵိူတ်ႇလွင်ႈပိၼ်ႇလၢႆႈၵၢၼ်ၼမ်းၸူးသူႇၻီၢႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ ၵမ်းႁႅၵ်ႈ တေႃႇထိုင် ပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈ 2015 ဢွၵ်ႇႁၢင်ႈႁၼ်တူဝ် ပႃႊတီႊ NLD ၶွင်ၼၢင်းသုၵျီႊလႆႈၸႆးၸၼ(ပေႉ) ၵွႆးၵႃႈ သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ယင်းၵုမ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈလမ်ႇလွင်ႈ ႁူမ်ႈပႃးဢမ်းၼၢၸ်ႈသိုၵ်းမီးသူၼ်ႇတႅင်ႇတင်ႈ လုၵ်ႈၸုမ်းၶဝ်ႈၼႂ်းသၽႃးၽူႈ တႅၼ်းၵူၼ်းမိူင်း 25% ဝႆႉၼႂ်းမိုဝ်း ဢမ်ႇၸမ်ပဵၼ်တၵ်းၶဝ်ႈလိူၵ်ႈတင်ႈ။
တေႃႇထိုင်ၸုပ်ႈပၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵူၼ်းမိူင်း ဢၼ်ပႃႊတီႊ NLD မူတ်းသဵင်ႈဢႃယုၸုပ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ 2020 ယဝ်ႉ မီးပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈထႅင်ႈၵမ်းမႂ်ႇမိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 8 လိူၼ်ၼူဝ်ႊဝႅမ်ႊၿိူဝ်ႊ 2020 ၼၼ်ႉၵေႃႈ ပႃႊတီႊၶွင် NLD ဢၼ်ၼၢင်းဢွင်ႇသၢၼ်းသုၵျီႈပဵၼ်ၽူႈၼမ်းၵေႃႈ ပေႉပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈ လႆႈၽူႈတႅၼ်း 396 တီႈၼင်ႈတင်းမူတ်း 476 တီႈၼင်ႈ ၼပ်ႉဝႃႈပဵၼ်သဵင်သူၼ်ႇၼမ် ၼမ်လိူဝ်ၵၢၼ်လိူၵ်ႈတင်ႈမိူဝ်ႈပီ 2015 လူးၵွၼ်ႇ ပႃးတီႊဢၼ်ပဵၼ် တူဝ်တႅၼ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈ (စည်းလုံးညီညွတ်ရေးနှင့် ဖွံ့ဖြိုးရေးပါတီ) လႆႈဢဝ် 33 တီႈၼင်ႈၵွႆးလႄႈ သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢွၵ်ႇမႃးသၢၼ်ၶတ်းပၢင်လိူၵ်ႈတင်ႈ ဢၢင်ႈဝႃႈ ၵၢၼ်လိူၵ်ႈတင်ႈဢမ်ႇသိုဝ်ႈသႂ်ၼႆသေ မီးၶၢဝ်းလိုဝ်းဢွၵ်ႇမႃးဝႃႈ တေၸၢင်ႈထုၵ်ႇႁုပ်ႈယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈၼႆယူႇ ႁူင်လိုဝ်းၵၼ်ယူႇၶိူဝ်းၶိူဝ်း ႁဵတ်းႁႂ်ႈၸိုင်ႈမိူင်းမႁႃဢမ်းၼၢၸ်ႈမိူင်း ဝၼ်းတူၵ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၾရင်ႊသဵတ်ႊ လႄႈ ဢမေႊရိၵႃႊ လႆႈၼႄထိုင်လွင်ႈငမ်းငဝ်းၵႂင်ၸႂ်။
ထိုင်မႃးဝၼ်းတီႈ 1 လိူၼ်ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ 2021 သိုၵ်းမၢၼ်ႈၵေႃႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇႁုပ်ႈယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈ ၸွမ်းၼင်ႇၶၢဝ်ႇ လိုဝ်းၼၼ်ႉလႄႈ သိုပ်ႇမႃးပဵၼ်ပၼ်ႁႃသုၵ်ႉယုင်ႈဢူၼ်မေႃးယူႇတေႃႇႁၢၼ်ႉမိူဝ်ႈလဵဝ်။
မွၼ်းၶိူဝ်း
(*** ပွင်ႈၵႂၢမ်းႁူဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်ပၢႆးဝူၼ်ႉ ၼမ်ႉၵႂၢမ်းလႄႈ တၢင်းႁၼ်ထိုင်သုၼ်ႇတူဝ် ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ ၸဝ်ႈပၢႆၵမ် ၵူၺ်းၶႃႈဢေႃႈ။)
