သိုၵ်းၵဵင်းမႂ်ႇ ၵဵင်းတုင် ပွၵ်ႈၵမ်း 3 ပဵၼ်မိူဝ်ႈပီ 1854 (ပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်းဢၼ်သိုပ်ႇၵၼ်မႃးပွၵ်ႈၵမ်း 2 ) ၵွပ်ႈဝႃႈ တပ်ႉလူင် ၶွင်ၸဝ်ႈၽူႈၽွင်းမိူင်း (ၵူမ်းလူင်ဝူင်းသႃထိရၢၶျ်ႉ) ဢၼ်ပၵ်းတပ်ႉ လိုဝ်ႈယူႇတီႈမိူင်းၼၢၼ်ႉ (น่าน) မီးၽိုၼ်လိၵ်ႈ ယိုၼ်ႈမွပ်ႈၼွပ်ႇၶုၼ်ႁေႃၶမ်းတူၼ်တီႈ 4 ဝႃႈ – တႃႇတေတိုၵ်းပေႉလႆႈၵဵင်းတုင်ၼၼ်ႉ တၵ်းလႆႈ ထႅမ်ႁႅင်းသိုၵ်း ထႅင်ႈ 3-4 မိုၼ်ႇၵေႃႉလႄႈမီးၶိူင်ႈၵွင်ႈၵၢင်ႇယိပ်းတိုဝ်း ဢၼ်ၶိုတ်းၵၢပ်ႈတၼ်းပၢၼ် ဢိၵ်ႇတင်း ၶူဝ်းၶွင်ၵိၼ်ယမ်ႉ ၽွမ်ႉ တူဝ်ႈ တဵမ်ထူၼ်ႈၼႆလႄႈ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းၸင်ႇပူင်သင်ႇႁႂ်ႈၸဝ်ႈၽယႃးသရီသုဝူင်ႊ ဢၼ်ပဵၼ်ၵႅမ်ၸဝ်ႈၽူႈၵုမ်း ၵမ်ၾၢႆႇသိုၵ်း ၼမ်းဢဝ်ဢႃႊဝုထ်ႉ(ၶိူင်ႈတိုၵ်း) တၼ်းၵၢပ်ႈ သူင်ႇပၼ် တပ်ႉလူင် (ၵူမ်းလူင်ဝူင်းသႃထိရၢၶျ်ႉ)လႄႈ ႁႂ်ႈၸဝ်ႈမိူင်းၵဵင်းမႂ်ႇ ႁူမ်ႈတင်းၸဝ်ႈမိူင်းလၢၼ်ႉၼႃး ၸိူင်ႉၼင်ႇ မိူင်းလမ်းပုၼ်း မိူင်းလမ်းပၢင်း မိူင်းပႄႈ မိူင်းၼၢၼ်ႉ ထႅမ်ႁႅင်းႁႅင်းၵွင်တိုၵ်းလႄႈဢဵၼ်ႁႅင်း တၢင်းၵိၼ်တၢင်းယမ်ႉ ။
ၵွႆးၵေႃႈဢမ်ႇလႆႈလွင်ႈႁူမ်ႈမိုဝ်းတဵမ်ထူၼ်ႈဢၼ်ၵိုင်ႇငၢမ်ႇတင်းတၢင်းမုင်ႈမွင်း ၵွႆးမီးၵွင်သိုၵ်းတပ်ႉၵဵင်းမႂ်ႇ ပၢႆးတႂ်ႈၵၢၼ် ၼမ်းၶွင်ၽယႃးမႁႃဝူင်ႊၼၼ်ႉၵွႆးလႄႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်လွင်ႈၵပ်ႉၸႂ်လႆႈႁဵတ်းၸွမ်းၵႂၢမ်းသင်ႇ။ လိုၼ်းသုတ်း ယွၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးၵၢၼ်ၽွမ်ႉတူဝ်ႈတၼ်းလၢႆလၢႆယၢင်ႇၼၼ်ႉသေ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပၢင်တိုၵ်းၵမ်းၼႆႉၵေႃႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈတိုၵ်းပေႉ ယိုတ်း ဢဝ်မိူင်းၵဵင်းတုင်လႆႈၸိူင်ႉၼင်ႇၵႃႈပူၼ်ႉမႃး။
ၶႄးၵၢဝ်ႇလၢတ်ႈလႆႈဝႃႈ ႁဵတ်ႇၽူလ်(ႁေႇတုၽလ) လွင်ႈတႄႉမၼ်းဢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈတပ်ႉၵဵင်းမႂ်ႇလႄႈထႆး ဢမ်ႇတိုၵ်း ၵဵင်းတုင် ပေႉလႆႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၵွပ်ႈၵဵင်းမႂ်ႇလႄႈၵဵင်းတုင် မီးလွင်ႈၸမ်ၸႂ်လီငၢမ်းမႃးတေႃႇၵၼ်ၼင်ႇဝၢၼ်ႈပီႈမိူင်းၼွင်ႉ မႃးယိုၼ်းယၢဝ်းၶၢဝ်းႁိုင်ၼၢၼ်း။ တင်းသွင်မိူင်းၵေႃႈ ၶႂ်ႈမီးၽူႈၼမ်းဢၼ်ၵႅၼ်ႇၶႅင်လႄႈမီးလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈပူၵ်းပွင် ၽွင်းငမ်းမိူင်းလွတ်ႈလႅဝ်းၶွင်တူဝ်ၵဝ်ႇႁင်းၽႂ်ႁင်းမၼ်း။
ယွၼ်ႉၼၼ် မိူဝ်ႈၽူႈၼမ်းၶွင်ၸဝ်ႈၵဝ်ႇမွပ်ႈလၵ်းၼမ်းႁႂ်ႈတိုၵ်းၵၼ်ၵေႃႈ တၵ်းလႆႈၵၼ်ႈၸႂ်ၼၵ်းၼႃလူင်လၢင် သေ ႁဵတ်းၸွမ်းလၵ်းၼမ်း လႄႈၼႂ်းၽွင်းယၢမ်းၶၢဝ်းၼၼ်ႉ ၵဵင်းတုင်ထိုဝ်ဝႃႈ မၢၼ်ႈမီးဢမ်းၼၢၸ်ႈၼိူဝ်ၵဵင်းမႂ်ႇ ၸင်ႇဝၢင်း ၸၼ်ႉထၢၼ်ႈဝႆႉပဵၼ်ဝၢၼ်ႈပီႈမိူင်းၼွင်ႉၵႃႈၼၼ်ႉၵွႆး ။ဢမ်ႇၸႂ်ႈမိူင်းဢၼ် ယူႇတႂ်ႈမိုဝ်း ။ လူၺ်ႈငဝ်းလၢႆး ၸိူင်ႉၼၼ်သေ ၵဵင်းမႂ်ႈၵေႃႈ ၵဵင်ၸႂ်(ဢၢႆၸႂ်) ဝႃႈ သင်ၸိူင်ႉၸွႆႈထႅမ်ထႆး ဢၼ်မီးၵွင်တပ်ႉယိင်ႈယႂ်ႇ ယိုတ်းမိူင်းၵဵင်းတုင်လႆႈ ႁဝ်းၵေႃႈ တေထုၵ်ႇယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈ ဢဝ်ၵၢၼ်ပူၵ်းပွင်ၽွင်းမိူင်းၶွင်ႁဝ်းၵႂႃႇၸွမ်းလူၺ်ႈၵမ်းသိုဝ်ႈ။
ယွၼ်ႉၼၼ် မိူဝ်ႈသင်ႇႁႂ်ႈၸွႆႈတိုၵ်း ၵဵင်းမႂ်ႇၸင်ႇလႆႈတိတ်းတေႃႇတင်းၵဵင်းတုင် ပိူဝ်ႈၶေႃယွမ်းႁႂ်ႈပူတ်ႈၽႃႈဝၢင်းပွႆႇပၼ် လူၺ်ႈဢၼ်ႁဵတ်းၸွမ်းလွင်ႈလႆႈထုၵ်ႇထႆးတဵၵ်းငႅၼ်ႉသေ သွင်မိူင်းႁဝ်းလႆႈတိုၵ်းၽၼ်းၵၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈမီးၽူလ်ၽွၼ်း လူမ်ႉတၢႆ ႁႂ်ႈဢေႇတီႈသုတ်းလႄႈ ဝၢႆးလင်ပၢင်တိုၵ်းယဝ်ႉတၢင်းၵဵင်းတုင်ၵေႃႈလႆႈၸွႆႈထႅမ်သူင်ႇၶႃႈသိုၵ်းမိူင်းပႄႊ လႄႈ မိူင်းၼၢၼ်ႉ ပွၵ်ႈၶိုၼ်း လူၺ်ႈၵၢၼ်ဢဝ်ၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ပွမ်တူဝ်ႁဵတ်းပဵၼ်မိူၼ်ၵူၼ်းမိူင်းၵဵင်းတုင် ပိူဝ်ႈလပ်ႉႁူ လပ်ႉတႃႈမၢၼ်ႈ။
ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ယိုတ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ 1886 ။ ၵဵင်းမႂ်ႇၵေႃႈ မီးၶေႃႈဝၢတ်ႇဝၢင်ၵၼ်တင်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၵဵဝ်ႇၵပ်း ၽွၼ်းလႆႈၼိူဝ်ပႃႇမႆႉ တေႃႇထိုင်မီးလိူင်ႈ ပဵၼ်ၶၻီႊ(ဢမု)ၵႂၢမ်းၵၼ်လႄႈ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၸင်ႇၵမ်ႉထႅမ်သူၼ်းဢီး ယွင်ႈၵူၼ်ႈထႆးႁႂ်ႈမီးဢမ်းၼၢၸ်ႈၶဝ်ႈၵုမ်းၵမ်ၽွင်းငမ်းလၢၼ်ႉၼႃးလႆႈတဵမ်တီႈ။ ထႆးလႆႈၶဝ်ႈၵုမ်းၵမ်ၵၢၼ်တိတ်းတေႃႇ တင်းတၢင်ႇၸိုင်ႈမိူင်းၶွင်ၵဵင်းမႂ်ႇ ထိုင်ပေႃးမီးၶေႃႈႁၢမ်ႈဢွၵ်ႇမႃးဝႃႈ – ႁၢမ်ႈၸဝ်ႈၼၢႆးပိုၼ်ႉမိူင်း တႅင်ႇငၢၼ်းၵူပ်ႉၵူႈ သွၼ်ႉမိင်ႈတင်းတၢင်ႇၸၢတ်ႈ။
ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်ႈၵုမ်းငမ်းၵဵင်းတုင်1890 လူၺ်ႈယွမ်းႁပ်ႉဢမ်းၼၢၸ်ႈၸွမ်းၾိင်ႈႁိတ်ႈႁွႆးၶွင်ၸဝ်ႈၾႃႉ ၵွႆးၵႃႈတေ ႁၵ်ႉသႃၵၢၼ်ၶႅမ်ႉလႅပ်ႈလွင်ႈငမ်းယဵၼ်လႄႈၵုမ်းငမ်းၵၢၼ်ၵပ်းသိုပ်ႇတင်းၼွၵ်ႈမိူင်း။ ယွၼ်ႉၼၼ် လွင်ႈၵိူဝ်းလီ ဝူင်ႈၵၢင်ၵဵင်းမႂ်ႇတင်းၵဵင်းတုင် ၸင်ႇထုၵ်ႇၶွပ်ႈၵုမ်းၵၢၼ်တိတ်းတေႃႇၵပ်းသိုပ်ႇၵၼ်ၵူႈလွင်ႈၵူႈၾၢႆႇ တၵ်းလႆႈၽၢၼ်ႇ ၶႃႈလူင်ယႂ်ႇဢိင်းၵလဵတ်ႈၼၼ်ႉၵွႆး။
ၵဵင်းတုင်ပၢႆးတႂ်ႈၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းၶွင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈထႆး
ၼႂ်းၶၢဝ်းၽွင်းသိုၵ်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ)ပွၵ်ႈ 2 ထႆးလူင်းလၢႆးမိုဝ်းၶေႃႈၵိၼ်ၵႅၼ်ႇပဵၼ်ဢူၺ်းလီၵၼ်တင်းၵျပၢၼ်ႊ ပဵၼ်ၽူလ် (လွင်ႈ) တေႃႇၵၢၼ်ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇသိုၵ်းတေႃႇဢိင်းၵလဵတ်ႈ လႄႈဢမေႊရိၵႃႊ ၸွမ်း ၵျပၢၼ်ႊၵႂႃႇ ၵွင်တပ်ႉထႆးပၢႆးတႂ်ႈ ၵၢၼ်ၼမ်းၶွင်ၸွမ်ႁၢၼ်ၽိၼ် ၶျုၼ်ႊႁႊဝၼ်ႊ ၸင်ႇတၵ်းလႆႈႁပ်ႉၼႃႈတီႈ။
ၶဝ်ႈယိုတ်းမိူင်း ၵဵင်းတုင်ယူႇၼႂ်းၶေႃႈၵမ်ၵိၼ်းၶွင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ လူၺ်ႈၵွင်တပ်ႉထႆး ၶဝ်ႈယိုတ်းမိူင်းၵဵင်းတုင်လႆႈ မိူဝ်ႈ ဝၼ်းတီႈ 26 လိူၼ်မေႊ1942 ။ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈထႆးဢၢင်ႈလွင်ႈၵိူဝ်းလီၵၼ်တၢင်းပိုၼ်းလႄႈ ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၵၢၼ်ၽွင်းငမ်း ၵဵင်းတုင် ပဵၼ်ၸႄႈတွၼ်ႈဢၼ်ၼိုင်ႈလႄႈၸႂ်ႉၸိုဝ်ႈဝႃႈ သႁရတ်ႉထႆးၻိူမ်း (သႁရတ်ႉထႆးမိုၼ်ႉၵွၼ်ႇ)။
လူင်ပွင်ၸိုင်ႈထႆးၼွပ်ႈၼွမ်းၸိူၼ်း ၸဝ်ႈမိူင်းလဵၵ်းၽရူမ်ႊလိုဝ်ႊ လုၵ်ႈၸၢႆးၸဝ်ႈၵေႃႉယႂ်ႇ ၶွင်ၸဝ်ႈၾႃႉၵွၼ်ႈၵႅဝ်ႈ ဢိၼ်းထလႅင်တင်းၸဝ်ႈမႄႈပတုမ်ႇမႃႇထေႊဝီႊ ၵႂႃႇၸွႆႈၵၢၼ်လူင်လႄႈယူႇၼႂ်းမူင်ႇယႂႃႇ လႅၼ်လိၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈ ဢၼ် တိတ်းတင်းမိူင်းဢိၼ်ႊၻီႊယိူဝ်ႊ တၢမ်ၵႂၢမ်းသင်ႇၶွင်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ ႁူမ်ႈတင်းၸဝ်ႈယိင်း တိပ်ႉၽဝၼ်း (ၼ လမ်းပၢင်း) ၼ ၵဵင်းတုင်လႄႈ လုၵ်ႈၽရႃႉၼၢင်းၸဝ်ႈ ႁႂ်ႈပွၵ်ႈမႃးပဵၼ်မိင်ႈၶႂၼ်ၶွင်ၸၢဝ်းၵဵင်းတုင် လူၺ်ႈၸဝ်ႈၼၢႆး ၸၼ်ႉၽူႈယႂ်ႇႁူမ်ႈတင်းၸုမ်ႈၸိူဝ်းသင်ၶၸဝ်ႈ သေၼႃးဢမ်းမၢတ်ႈ ၼၢႆးၶေႊဝၼ်ႊ ၼၢႆးၶဝႅင်လႄႈ ပေႃႈမိူင်းတင်းလၢႆ ၼႂ်းၵဵင်းတုင် လႆႈၽွမ်ႉၸႂ်ၵၼ်ၸတ်းၾိင်ႈႁိတ်ႈႁွႆး ႁွင်ႉၵႂၼ်ၶိုၼ်ႈ တီႈ ၶုမ်ႉလူင်ယဝ်ႉ ယူၵ်ႉယွင်ႈ ၸဝ်ႈၶိုၼ်ႈပဵၼ် “ၸဝ်ႈၾႃႉသိရိသုဝၼ်း ရၢၶျ်ယူသ်ႉ(တၼ်းႁဵင်းၵၢၼ်) ၽရူမ်ႊလိုဝ်ႊ” ၽူႈၽွင်းမိူင်းၵဵင်းတုင် ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉ လူင်ပွင် ၸိုင်ႈထႆးၵေႃႈလႆႈတႅင်ႇတင်ႈႁႂ်ႈၸွမ်ႁၢၼ်ၽိၼ် ၶျုၼ်ႊႁႊဝၼ်ႊ ႁပ်ႉတၼ်းႁဵင်း ၶႃႈလူင်ယႂ်ႇ သႁရၢၶျ်ႉထႆးၻိူမ်ႊ ပိူဝ်ႈၶွပ်ႈၵုမ်းလႄႈႁၵ်ႉသႃၵႂၢမ်းမၼ်းၶူင်း(လွင်ႈမၼ်ႈၼိမ်ယဵၼ်) ၼႂ်းမိူင်းၵဵင်းတုင်။
