တႆးယၢမ်ႈၸွႆႈလၢဝ်းလိုပ်ႈၽူႈၶဵၼ်

ပူၼ်ႉမႃးမိူဝ်ႈပီ1950 ၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈၶၢဝ်းယၢမ်းၽွင်းၵၢင်ဝႃႇသႃၸဝ်ႈၸၢႆး လုၵ်ႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်း ၸဝ်ႈၽႃးၼုဝူင်းမိူင်းလၢဝ်း ဢၼ်ပဵၼ်ႁူဝ်ၼႃႈလူင်ၵွင်တပ်ႉ ၶွင်သိုၵ်းလၢဝ်းႁၵ်ႉၸၢတ်ႈ တိုၵ်းၾရင်ႊသဵတ်ႈ ဢမ်ႇပေႉၽူႈၶဵၼ်ၶႂၢၵ်ႈမိူင်းလႄႈ မၼ်းၸဝ်ႈလႆႈၶိုၼ်ႈမိူဝ်းၵႂႃႇမိူင်းတႆးသိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃး ယွၼ်းဢဝ်သိုၵ်းၶႄႇၽိူၵ်ႇ မွၵ်ႈၼိုင်ႈတပ်ႉၵွင် ဢွၵ်ႇမႃးတၢင်း လႅၼ်လိၼ်မိူင်းတႆး တီႈလႅၼ်လိၼ်သၢမ်တၢဝ်ႉ မိူင်းၵၢႆ မိူင်းယွင်း ပူၼ်ႉၵႂႃႇတၢင်း မိူင်းၵုမ်းသူပ်းယွင်းၼၼ်ႉသေ ၶၢမ်ႈၼမ်ႉၶွင်ၶဝ်ႈၶိုၼ်းမိူဝ်းမိူင်းလၢဝ်း။

.

မိူဝ်ႈၽွင်းၸဝ်ႈသုၽႃးၼုဝူင်း လူင်းလတ်းၽၢၼ်ႇမိူင်းတႆးသိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃးသေ ၶဝ်ႈမႃးၽႅဝ်မိူင်းၵဵင်းတုင်ၼၼ်ႉ မၼ်းၸဝ်ႈ လႆႈမႃးထူပ်းၸဝ်ႈၾႃႉလူင်ၵဵင်းတုင် ၸဝ်ႈၸၢႆးလူင် တႃႇဢုပ်ႇၸႃၵိူဝ်းၵုမ်းယွၼ်းလွင်ႈၸွႆႈထႅမ် ၵွင်ႈၵၢင်ႇ မၢၵ်ႇမိုဝ်ႈၸိုၼ်းယၢမ်းတႃႇဢဝ်မိူဝ်းတိုၵ်းၾရင်ႊသဵတ်ႈ။

ၸဝ်ႈၸၢႆးလူင် ၸဝ်ႈၾႃႉလူင်ၵင်းတုင်ၵေႃႈ ႁၼ်ဝႃႈၵွပ်ႈပိူဝ်ႈၵူၼ်းတႆးၵူၼ်းလၢဝ်း ယၢမ်ႈပဵၼ်သၢႆၸိူဝ်ႉႁိူဝ်ႇၶႆး ပဵၼ်တႆး တၵုလ်းလဵဝ်ၵၼ်ၸဵမ်လႂ်မႃးလႂ်ၼႆလႄႈၸင်ႇလႆႈပူင်သင်ႇႁႂ်ႈၸဝ်ႈၾႃႉလူင်မိူင်းယွင်း ၸဝ်ႈႁၵ်ႉ ၸတ်းၵၢၼ်ၶိုင်ပွင် ပၼ် ၵွင်ႈၵၢင်ႇမွၵ်ႈ 200 ပၢၵ်ႇလဝ်း ပႃးတင်းငိုၼ်းတွင်းတႃႇၸႂ်ႉၸၢႆႇလဵင်ႉလူသိုၵ်းၸွမ်းတၢင်း ဝႃႈၼႆ။

ဝၢႆးသေၸဝ်ႈသုၽႃးၼုဝူင်း လႆႈႁပ်ႉဢဝ်ၶိူင်ႈၵွင်ႈၵၢင်ႇတင်းငိုၼ်းတွင်းလီငၢမ်းယဝ်ႉၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ်သိုပ်ႇဢွၵ်ႇတၢင်း ၵႂႃႇတီႈတင်ႈတပ်ႉၶႄႇၽိူၵ်ႇၼႂ်းမိူင်းၵၢႆ။ လိုၼ်းၼၼ်ႉသိုပ်ႇလူင်းမႃးၽႅဝ်ၾၢႆႇၼွၵ်ႈဝဵင်းမိူင်းယွင်းၵေႃႈ မီးၶုၼ်မိူင်းယွင်း ဢွၵ်ႇမႃးႁပ်ႉတွၼ်ႈလႄႈၸဝ်ႈၽႃးၼုဝူင်းပဵၼ်ဢၼ်ၸူမ်းၸူမ်းသိူဝ်းသိူဝ်း ပႃးၸဵမ် –

1. ၸဝ်ႈမွမ်ႇလူင်ၶမ်းလိုဝ်း

2. ၸဝ်ႈမွမ်ႇႁွင်ၶမ်း (ၸဝ်ႈၵႅမ်မိူင်း မိူင်းယွင်း)

3. ၸဝ်ႈမွမ်ႇပဵင်းမိူင်း (ၵႅမ်ၸဝ်ႈမိူင်း မိူင်းယွင်း)

ၸဝ်ႈၶုၼ်မိူင်းတႆး တင်း ၸဝ်ႈၶုၼ်မိူင်းလၢဝ်း လႆႈၵိၼ်ၶဝ်ႈလီၽၵ်းဝၢၼ် ဢုပ်ႇၸႃၵိူဝ်းလီၵၼ်သေ ယွမ်းႁပ်ႉ ပၼ်သၸ်ႉၸႃ ၵတိၵႂၢမ်းမၼ်ႈ လွင်ႈတၵ်းထုၵ်ႇလႆႈၸွႆႈထႅမ်ၵၼ်မိူဝ်းၼႃႈၶၢဝ်းႁိုင် ပဵၼ်မိူင်းပီႈမိူင်းၼွင်ႉၵၼ်ၵႂႃႇ မိူၼ်ပူႇႁဵတ်းမႃးယႃႈႁဵတ်းဝႆႉၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

“တူဝ်ၵဝ်ၶႃႈၽူႈပဵၼ်လုၵ်ႈလၢၼ်ၶုၼ်တႆးမိူင်းယွင်း ၵဵင်းတုင် လႆႈတႅမ်ႈပိုၼ်းၼႆႉဝႆႉပၼ်တီႈၸဝ်ႈၶိူဝ်းသိူဝ်ၼင်ႇၼႆ။ သင်ဝႃႈၸဝ်ႈလႂ်ၽႂ်ႁူႉၼမ်သေၼႆႉၵေႃႈ သိုပ်ႇတႅမ်ႈမၢႆၵၼ်ဝႆႉၼမ်ၼမ်သေၵမ်း။ တႆး – လၢဝ်း ယၢမ်ႈလႆႈၸွႆႈထႅမ်ၵၼ် မႃးၼၼ်ႉ တႆးႁဝ်းႁူႉႁၼ်တွင်းၵိုမ်းၵၼ်ဝႆႉလီလီသေၵမ်း။ မိူဝ်ႈလဵဝ်မိူင်းလၢဝ်းဢမ်ႇမီးၽူႈၶဵၼ်ယဝ်ႉ မိူင်းတႆးႁဝ်းၼႆႉ ယင်းတိုၵ်ႉမီးပၼ်ႁႃၽူႈၶဵၼ်ၶႂၢၵ်ႈမိူင်းယူႇ။ ၸွင်ႇတေၸၢင်ႈယွၼ်းလွင်ႈၸွႆႈထႅမ်တီႈပီႈၼွင်ႉမိူင်းလၢဝ်းလႆႈယူႇႁိုဝ်” ၸဝ်ႈမွမ်ႇၶမ်းလိုဝ်းလႆႈတႅမ်ႈဝႆႉၼင်ႇၼႆ။

ၼႂ်းပီ 1893 ၼၼ်ႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈလႅၼ်လိၼ်လၢဝ်းတင်းမူတ်းလႆႈတူၵ်းယူႇပၢႆးတႂ်ႈၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းၾရင်ႊသဵတ်ႈလႄႈ လႆႈႁူမ်ႈတူဝ်ၵၼ်ပဵၼ်ၸိုင်ႈမိူင်းလၢဝ်းမိူဝ်ႈ 1949 ဝၢႆးထုၵ်ႇၵျပၼ်ႊယိုတ်းလႄႈ ထုၵ်ႇၾရင်ႊသဵတ်ႈယိုတ်းၶိုၼ်းထႅင်ႈ ၵမ်းၼိုင်ႈ တေႃႇထိုင်ပေႃးလႆႈၵွၼ်းၶေႃ ၼႂ်းပီ 1953 ဢၼႃးၸၵ်ႇလၢဝ်း လႆႈၸတ်းၶိုင်ၵၢၼ်ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းမိူင်း လူၺ်ႈပိူင်ႁေႃၶမ်း ၸွမ်းၼင်ႇပိူင်ပိုင်းၸိုင်ႈမိူင်းပၢႆးတႂ်ႈၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းၶွင်ၸဝ်ႈသရီသဝၢင်ႇဝူင်း။ ဝၢႆးသေၼၼ်ႉ ၼႂ်းမိူင်းလၢဝ်းၵေႃႈ လႆႈၵိူတ်ႇပဵၼ်သိုၵ်းၵၢင်မိူင်း ဝူင်ႈၵၢင်ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိသ်ႉ ဢၼ်လႆႈႁပ်ႉလွင်ႈၵမ်ႉထႅမ်တီႈႁူမ်ႈတုမ် သူဝ်ႊဝႅတ်ႉ (soviet union) တေႃႇသူႈတင်းၾၢႆႇၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊဢၼ်ႁေႃၶမ်းၸဝ်ႈၵမ်ႉထႅမ်လႄႈ လႆႈႁပ်ႉၵၢၼ်ၵမ်ႉ ထႅမ်တၢင်း ၾၢႆႇဢမေႊရိၵႃႊပၢႆးတႂ်ႈၵၢၼ်ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းဢၼႃးၸၵ်ႇလၢဝ်း။ ႁဵတ်းႁႂ်ႈလၢဝ်းၶဝ်ႈၵႂႃႇပဵၼ်ၾၢႆႇဢူၺ်း လီ တင်း ဢမေႊရိၵႃႊ။

ဝၢႆးၼၼ်ႉၼႂ်းလၢဝ်းမီးၵၢၼ်ယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈလႄႈ ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းပၢႆးတႂ်ႈၸဝ်ႈဢမ်းၼၢၸ်ႈယူႇလၢႆပွၵ်ႈလၢႆလႂ် ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၵၢၼ်ယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈ “ၽူမ်ႊ ၼေႃႇသဝၼ်” လႄႈ “ၵွင်လႄႊ ဝီႊရသၢၼ်”။ ၵၢၼ်ဢၼ် လၢဝ်း လႆႈၶဝ်ႈ ၵႂႃႇၵူမ်ၵဵဝ်ၸွမ်းယႃႈမဝ်းၵမ်ၶွင် CIA လႄႈၵၢၼ်ၽိူမ်ႉထႅမ်ဢမ်းၼၢၸ်ႈတၢင်းၵၢၼ်မိူင်း ၾၢႆႇသိုၵ်းတင်းၾၢႆႇႁေႃၶမ်း ၶတ်းၵၼ်တင်းလၵ်းပိူင်(ထၢင်ႇႁၢင်ႈ) ၻီႊမွၵ်ႇၶရေႊသီႇ ဢၼ်မီးၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းယူႇပၢႆးတႂ်ႈပိူင်ပိုင်းၸိုင်ႈမိူင်းႁၢႆႉႁႅင်း။ မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 21 လိူၼ်ၼူဝ်ႊဝႅမ်ႊၿိူဝ်ႊရ် 1975 တႅဝ်းႁူမ်ႈလုၵ်ႈႁဵၼ်းၸၼ်ႉၸွမ် 21 ၸုမ်း ဢၼ်ဢမ်ႇပေႃးၸႂ် လၵ်းၵၢၼ်ပိူင်ၽွင်းငမ်းဢၼႃးၸၵ်ႇလၢဝ်း လႆႈလုၵ်ႉႁိုၼ်ႇၶႂမ်ႈၶတ်း  ၼႂ်းဝဵင်းၸၼ်(ဝဵင်းလူင်)ၶွင်လၢဝ်းသေ ႁဵၵ်ႈႁွင်ႉ ႁႂ်ႈလူမ်ႉပိၼ်ႈ ၵိုတ်းယုတ်း ပိူင်ႁေႃၶမ်း။

ဝၢႆးသိုၵ်းဝႅတ်ႉၼၢမ်းၵိုတ်းလူင်းမိူဝ်ႈပီ 1975 ၸုမ်းၸိူဝ်းလုၵ်ႈႁဵတ်းၸၼ်ႉၸွမ် 21 ၸုမ်း ဝၢႆႇၵႂႃႇႁူမ်ႈမိုဝ်းၸွမ်းတႅဝ်းႁူမ်ႈ ၶွင်ၾၢႆႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိသ်ႉမိူင်းလၢဝ်း ဢၼ်မီးဢမ်းၼၢၸ်ႈၵၢၼ်ၽွင်းမိူင်းတဵမ်တူဝ်လႄႈသိုၵ်းၵၢင်မိူင်းၵေႃႈ လႆႈၵိုတ်း ယဵၼ်လူင်း ႁူမ်ႈတင်းငဝ်းလၢႆးသဵင်ႁဵၵ်ႈႁွင်ႉၶွင်ၵူၼ်းမိူင်းလႄႈလုၵ်ႈႁဵၼ်းၸၼ်ႉၸွမ် မီးၶေႃႈလႆႈၸႂ်လူမ်ႉပိၼ်ႈ လၵ်းပိူင်ႁေႃၶမ်းပဵၼ်ၵၢၼ်ထႃဝွရ်း(ထႃဝရ) ။

ၸဝ်ႈသရီသဝၢင်ႇဝတ်ႉတၼႃႊ ၼႂ်းထႃၼၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းတူၼ်သုတ်းထၢႆႉ ထုၵ်ႇၸိူၼ်းၶဝ်ႈဢွင်ႈတီႈၵုမ်းၶင် ၼႂ်း ဝဵင်းသႆး လႄႈၼွၼ်းၽႄးလူၺ်ႈဢမ်ႇႁူႉႁဵတ်ႇၽူလ်လွင်ႈတၢင်း ပဵၼ်ဢၼ်လီထၢင်ႇထိူမ်။ မီးၵၢၼ်ပိၼ်ႇလၢႆႈပိူင်ၵၢၼ် ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိသ်ႉသူဝ်ႊသျႄႊလိသ်ႉသိမ် (communist socialism) လႄႈ ၸႂ်ႉတိုဝ်းပိူင်ၽွင်းငမ်း ၻီႊမွၵ်ႉ ၶရဵတ်ႉၻိၵ်ႉၵူၼ်းမိူင်း လၢဝ်း (Lao People’s Democratic Republic) ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းၵေႃႈ လၢဝ်းတၵ်းလႆႈ ပိုင်ႈ ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီး ၾၢႆႇတၢင်းႁူမ်ႈတုမ်သူဝ်ႊဝႅတ်ႉ တေႃႇထိုင်ႁူမ်ႈတုမ်သူဝ်ႊဝႅတ်ႉလူမ်ႉၵူၼ်ႇပင်း မိူဝ်ႈ 1991။

မိူင်းလၢဝ်း မီးသူၼ်ႇႁူမ်ႈၼႂ်းၶေႃႈတူၵ်းလူင်းၵၢၼ်ၵႃႉဢေႊသျိူဝ်ႊပႄႊသိၾိၵ်ႉလႄႈ ႁူမ်ႈပၢင်ၵုမ်သုတ်းယွတ်ႈ ဢႃႊသျဵၼ်ႊတႃဝၼ်းဢွၵ်ႇလႄႈၶဝ်ႈပဵၼ်လုၵ်ႈၸုမ်း ၸုမ်းၵၢၼ်ၵႃႉလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ) တင်ႈတႄႇ 1997 ဢွၼ်ၼႃႈတေ ထုၵ်ႇတွပ်ႇႁပ်ႉၶဝ်ႈႁူမ်ႈ ၼႂ်းပီ 2013 လၢဝ်းပဵၼ်ၸိုင်ႈမိူင်းတီႈ 3  ဢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၾႆးၾႃႉႁင်းၶေႃ မီးၵၢၼ်သၢင်ႈ ၽၢႆၶိူၼ်ႇပၼ်ႇၾႆးၾႃႉဢၼ်ၸႂ်ႉႁႅင်းၼမ်ႉလႄႈ သူင်ႇၾႆးၾႃႉၶၢႆဢွၵ်ႇပၼ်မိူင်းႁိမ်းႁွမ်းၸိူင်ၼင်ႇ ထႆး ၶႄႇ လႄႈ ဝႅတ်ႉၼၢမ်း တၢင်းၾၢႆႇထဵၵ်ႉၼူဝ်ႊလူဝ်ႊၵျီႊၼၼ်ႉ လၢဝ်းလႆႈပိုတ်ႇၸႂ်ႉ 4 G ပဵၼ်ၸိုင်ႈမိူင်းတီႈ 2 ၶွင်ဢႃႊသျဵၼ်ႊ သိုပ်ႇတေႃႇသိင်ႊၷပူဝ်ႊရ် မႃးၸဵမ်မိူဝ်ႈ 2012 ။

မိူဝ်ႈလဵဝ်လၢဝ်းယင်းထိုဝ်ပဵၼ်ၸိုင်ႈမိူင်းဢၼ်မီးလွင်ႈယိင်ႈယႂ်ႇသုင်တိူဝ်းတၢင်းပၢႆးမၢၵ်ႈမီးသုင်သုတ်းၸၢတ်ႈၼိုင်ႈၼႂ်းတွၼ်ႈၵုၼ်တႃဝၼ်းဢွၵ်ႇၸဵင်ႇၸၢၼ်းဢေႊသျိူဝ်ႊပေႊသိၾိၵ်ႉလႄႈမီးၵၢၼ်ယိင်ႈယႂ်ႇၼႂ်းၵၢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇ သိင်ႇၶွင် ၼႂ်းၸိုင်ႈမိူင်း (GDP) ၽတ်ႉၽဵင်ႇ 7.4 % ၼပ်ႉတင်ႈတႄႇပီ 2009 မႃး။

ၵွႆးၵႃႈမိူင်းတႆးဝၢႆးသေလႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃမႃးၸွမ်းမၢၼ်ႈၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1948 တေႃႇႁၢၼ်ႉၼႆႉ တိုၵ်ႉပဵၼ်မိူင်းၶီႈၶႃႈ တႂ်ႈဢူင်ႈတိၼ်သိုၵ်း ၵူၼ်းမိူင်းတုၶ်ႉယၢပ်ႇၶၢၼ်ၸႂ်ဢိုပ်းယၢၵ်ႈၽၢၼ်ၵိၼ်း ထုၵ်ႇၶီႇၼဵၵ်းတဵၵ်းတဵင်ယင်းပႆႇသုတ်း ပႆႇဝၢႆး။

မွၼ်းၶိူဝ်း

20230729