လူၶၢဝ်ႇမႅၼ်ႈယမ် တေဢမ်ႇၽိတ်းၵႂင်တၢင်း

ၽွင်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ)လႅၵ်ႈလၢႆႈလႆလွင်ႈၸွမ်းၵၢပ်ႈပၢၼ်ထဵၷ်းၼူဝ်ႊလူဝ်ႊၵျီႊဢၼ်ၶိုၼ်ႈသင်ႉ သူဝ်ႊသျႄႊလ်မီႊတီႊယႃႊ ၵၢဝ်ႉယၢင်ႈၼမ်းၼႃႈၶိူဝ်းၵူၼ်းၵႂႃႇ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈဢၼ်လဵပ်ႈႁဵၼ်းယူႇလႄႈသင် ဢၼ်တိုၵ်ႉလိုပ်ႈလမ်းၸွမ်းယူႇ ၼၼ်ႉလႄႈသင် ၵမ်ႈၼမ်ႁႅင်းငိုၼ်းဢမ်ႇယႂ်ႇ ဢမ်ႇတၢမ်ၶိုတ်းၸွမ်း သိင်ႇၶွင် (ၶိူင်ႈမႆႉၶိူင်ႈမိုဝ်းမႂ်ႇမႂ်ႇ) ဢၼ်ဢွၵ်ႇမႃး ယူႇၶိူဝ်းယႂ်း။ ၾၢႆႇၼိုင်ႈ ပေႃးဢမ်ႇလဵပ်ႈႁဵၼ်းႁူႉတိတ်းတၢမ်ၸွမ်းၵေႃႈ တေဢမ်ႇၶိုတ်းၼႃႈၶိုတ်းလင်တူင်ႇဝူင်းသေ ၶၢင်ႉၵိုတ်းယူႇဝႆႉပႃႈလင်ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၵႆႁၢင်ႇ တူၵ်းလိုၼ်းပိူၼ်ႈ ၵႂႃႇတိၵ်းတိၵ်းယဝ်ႉ။

ၵူႈပွၵ်ႈ တိုၼ်ႇၸဝ်ႉမႃး ႁဝ်းတေလႆႈဢၢၼ်ႇၶၢဝ်ႇတၢင်းလိၵ်ႈၽိုၼ်ၶၢဝ်ႇ တေလႆႈယိၼ်းၶၢဝ်ႇငၢဝ်းတၢင်း ရေႊၻီႊဢူဝ်ႊ Radio တေလႆႈႁၼ်ၶၢဝ်ႇငၢဝ်းႁၢင်ႈသဵင် ဢၼ်ၼႄဢွၵ်ႇမႃးတၢင်းထီႊဝီႊ Television – TV ဢၼ်လႆႈ ယိၼ်းတင်းသဵင်လႄႈႁၼ်တင်းႁၢင်ႈ) ၽွင်းၼၼ်ႉၵေႃႈတေလႆႈဝႃႈ ၶိုတ်းၵၢပ်ႈၶိုတ်းပၢၼ်။

ၽွင်းၼင်ႇၼႆၶေႃႈမုလ်းၶၢဝ်ႇသၢၼ် ထိုင်တီႈဢဝ်မႃးပဵၼ်ပၢႆးတိုၵ်းတၢင်းၵၢၼ်သိုၵ်း ၵၢၼ်မိူင်း ၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီး ဢိၵ်ႇ တင်း ၵၢၼ်ႁႃၵိၼ်လဵင်ႉတွင်ႉလႄႈ ၵၢၼ်တေႃႇသူႈၵူႈပၢႆးပၢႆး တင်းၼႂ်းၸီးဝိတ်ႉၵၢၼ်သုၼ်ႇတူဝ်ၵူၼ်းၵူႈၵေႃႉ။ ၵၢပ်ႈပၢၼ် မိူဝ်ႈလဵဝ် ၵၢၼ်ၶၢဝ်ႇပဵၼ်ၵၢၼ်လမ်ႇလွင်ႈတေႃႇၸီးဝိတ်ႉလႄႈၵူႈတူင်ႇဝူင်း ၼႂ်းလူၵ်ႈ (လုမ်ႈၾႃႉ) ၼႆႉ မီးၵႂၢမ်းမၢႆတေႃႇ ၵူႈၵေႃႉ ဢမ်ႇၼမ်ၵေႃႈဢေႇ။

ၾၢႆႇၼိုင်ႈ ၵၢၼ်ၶၢဝ်ႇမိူဝ်ႈလဵဝ် ၽႂ်ၵေႃႈႁဵတ်းဢွၵ်ႇလႆႈတင်းၶၢဝ်ႇတႄႉၶၢဝ်ႇပွမ် real news, fake news ၶိုတ်းတၼ်း ၸွမ်းငဝ်းလၢႆး ၵွပ်ႈမီးၶိူင်ႈၵပ်းသိုပ်ႇၵပ်းသၢၼ် ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၾူၼ်ႊမိုဝ်းထိုဝ် ၶွမ်ႊပိဝ်ႊတိူဝ်ႊ ႁင်းၽႂ်ႁင်းမၼ်းလႄႈႁဵတ်းလႆႈ ငၢႆႈငၢႆႈ။

ၵွပ်ႈၼၼ် ၶၢဝ်ႇပွမ် (ၶၢဝ်ႇၵႅၵ်း) Fake News  ၶၢဝ်ႇဢၼ်မီးၼိူဝ်ႉႁႃဢၼ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈပဵၼ်တႄႉမီးတႄႉ ပဵၼ်ၶၢဝ်ႇလွၵ်ႇ လႅၼ် ပဵၼ်ၶၢဝ်ႇဢၼ်ႁဵတ်းပွမ်ၶိုၼ်ႈမႃး ႁူမ်ႈတင်းၵၢၼ်တႅမ်ႈၶဵၼ်ၶၢဝ်ႇ ဢၼ်ဢမ်ႇလႆႈႁပ်ႉၵၢၼ်ၵမ်ႉယၼ်တီႈလႂ်သေ ပဵၼ်ၵၢၼ်ဢႅပ်ႇဢၢင်ႈ ဢဝ်မႃးပိုၼ်ၽၢဝ်ႇၼႂ်းတူင်ႇဝူင်း online platform ပဵၼ်ၶၢဝ်ႇဢၼ်ၶဝ်ႈ ၼႅင်ႈၶၢႆႇဝႃႈၸၢင်ႈပဵၼ်ၶၢဝ်ႇပွမ် မီးၾၢင်ႁၢင်ႈ – ၸိူင်ႉၼင်ႇ

• ၽၢတ်ႈႁူဝ်ၶၢဝ်ႇ ပဵၼ်လွင်ႈၸုင်ၸႂ် ႁဵတ်းႁႂ်ႈပိူၼ်ႈၶႂ်ႈ (Clickbait) ၶဝ်ႈတူၺ်းလႄႈ ၵၢၼ်ၸႂ်ႉထွႆႈၵႂၢမ်း ႁိုဝ် ႁၢင်ႈဢၼ်ၽၢတ်ႈႁူဝ်ၶၢဝ်ႇ ဢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈလီထၢင်ႇထိူမ် ပိူဝ်ႈႁႂ်ႈၵူၼ်းၶဝ်ႈတူၺ်း တင်းတင်းတီႈၼိူဝ်ႉလိူင်ႈ ၶၢဝ်ႇ ဢမ်ႇမီး သင်။

• ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇႁႂ်ႈပိူၼ်ႈယုမ်ႇ (Propaganda) ပဵၼ်ၵၢၼ်ဝွၵ်ႇလဝ်ႈလိူင်ႈလၢဝ်း ဢၼ်တတ်းဢဝ်မႃးတီႈတၢင်ႇတီႈ ၼၼ်ႉ မႃးသၢင်ႈပဵၼ်လိူင်ႈ ႁႂ်ႈပိူၼ်ႈၶဝ်ႈၸႂ်ထၢင်ႇၽိတ်း။
• ၽိတ်ႈၽၢတ်ႈ/ၵိူဝ်ႉလဵၼ်ႈ (Satire/Parody) လူၺ်ႈႁၢင်ႈ(ၶႅပ်းႁၢင်ႈ) ဢမ်ႇၼၼ် သၢင်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်း ၶိုၼ်ႈမႃး ပိူဝ်ႈႁဵၵ်ႈႁွင်ႉလွင်ႈသူၼ်ၸႂ်ၽူႈၵူၼ်းၶဝ်ႈတူၺ်းၶၢဝ်ႇ
• သိုဝ်ႇ ၶုၺ်ႈ (Sloppy Journalist) ၶၢဝ်ႇမၢင်ၶၢဝ်ႇဢမ်ႇထုၵ်ႇဢဝ်မႃးပိုၼ်ၽႄႈ ၶေႃႈမုလ်း ဢၼ်ဢမ်ႇမီး လွင်ႈလီယုမ်ႇယမ် ႁိုဝ် ဢမ်ႇလႆႈၵူတ်ႇထတ်းလွင်ႈပဵၼ်တႄႉတင်းမူတ်း
• ၽၢတ်ႈႁူဝ်ၶၢဝ်ႇၽိတ်းၽူၼ် (Misleading Heading) ပဵၼ်ၵၢၼ်ၸႂ်ႉၵႂၢမ်း ဢမ်ႇၼၼ် ၶေႃႈၵႂၢမ်း ၼႂ်းၵၢၼ်ၽၢတ်ႈႁူဝ်ၶၢဝ်ႇ ပိူဝ်ႈႁႂ်ႈၵူၼ်းၶဝ်ႈၸႂ်ၽိတ်း ဢမ်ႇၼၼ်ၵေႃႈ ႁဵၵ်ႈႁွင်ႉၵႂၢမ်းသူၼ်ၸႂ် တႃႇႁႂ်ႈပိူၼ်ႈ Share ၵၼ်တေႃႇ  တင်းဢၼ်ၼိူဝ်ႉလိူင်ႈမၼ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈလိူင်ႈလဵဝ်ၵၼ်တင်းမူတ်း
• ဢၶတိ ၸႂ်ၵိူင်းၾၢႆႇ (Bias/Slanted News) ပဵၼ်ၵၢၼ်သၢင်ႈၼိူဝ်ႉၶၢဝ်ႇဢွၵ်ႇမႃး ပိူဝ်ႈၵမ်ႉထႅမ် ပၢႆးဝူၼ်ႉ ၶေႃႈယုမ်ႇယမ် ၸႂ်ဢၶတိ လူၺ်ႈဢမ်ႇသူၼ်ၸႂ်ၼိူဝ်ၶၢဝ်ဢၼ်ဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉသေ တေသၢင်ႈၵႂၢမ်းၶဝ်ႈၸႂ် ၽိတ်းၽိတ်း တေႃႇၽူႈႁပ်ႉၶၢဝ်ႇသၢၼ်ႁိုဝ် 

ယွၼ်ႉၼၼ်ႉ ဢမ်ႇဝႃႈၵၢပ်ႈလႂ်ပၢၼ်လႂ်ၵေႃႈပဵၼ်ၶၢဝ်ႇလႆႈ ၼႂ်းထႃၼ ၵူၼ်းတိတ်းတၢမ်ၶၢဝ်ႇ သူၼ်ၸႂ်ၶၢဝ်ႇ တၵ်းလီလႆႈ ထတ်းထွင်ၼမ်ႉၼၵ်းၶၢဝ်ႇ တင်းလွင်ႈပဵၼ်လႆႈလႄႈယုမ်ႇယမ်လႆႈတီႈမႃးၶၢဝ်ႇ ၵၢၼ်ယိုၼ်ယၼ်ၶၢဝ်ႇ ႁူမ်ႈတင်း ဢၶတိ တူဝ်ၵဝ်ႇဢၼ်ႁပ်ႉၶေႃႈမုလ်းၶၢဝ်ႇသၢၼ် ပိူဝ်ႈဢမ်ႇႁႂ်ႈတူၵ်းပဵၼ်ယိူဝ်ႇၶွင်ၶၢဝ်ႇပွမ်။

ၵၢၼ်ႁပ်ႉႁူႉၶၢဝ်ႇ တိတ်းတၢမ်ၶၢဝ်ႇ တၵ်းတေလႆႈမီးၵၢၼ်မေႃထတ်းထွင် ႁူမ်ႈတင်းဝၢင်းတူဝ်ၵဝ်ႇပဵၼ်ၵၢင်ၼႂ်းၵၢၼ် ႁပ်ႉၶၢဝ်ႇသၢၼ် ဝၢင်းပႅတ်ႈဝႆႉၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ဝႃႈ “ၾၢႆႇႁဝ်း” “ၾၢႆႇၶဝ်”သေၵွၼ်ႇ။ ၵွပ်ႈဝႃႈၵၢၼ်ဢၼ်မီးၵႂၢမ်းတင်ႈၸႂ် ဢၼ်လႆႈသၢင်ႈၶၢဝ်ႇၶိုၼ်ႈမႃးၼႆႉ ပိူဝ်ႈတႃႇၵူၼ်းတင်းၼမ် လႆႈႁပ်ႉႁူႉၶေႃႈမုလ်းဢၼ်ၵိူတ်ႇပဵၼ်မႃးၼႆႉတႄႉတႄႉ ၼၼ်ႉၵွႆး။ ႁူမ်ႈဝႃႈတေဢမ်ႇထုၵ်ႇၸႂ်ၵေႃႈလီ သူၼ်ႇဢၼ်ဝႃႈတေႁၼ်ၸွမ်းဢမ်ႇႁၼ်ၸွမ်း ထုၵ်ႇၸႂ်ဢမ်ႇထုၵ်ႇၸႂ် ၼၼ်ႉ မၼ်းၵေႃႈ ယူႇတီႈၸႂ် တေထတ်းထွင်။

ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈလီ ႁူမ်ႇဝႃႈဢမ်ႇထုၵ်ႇၸႂ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇၵိုင်ႇလီၼမ်းဢဝ်ၶေႃႈမုလ်းဢၼ်လႆႈႁပ်ႉမႃး ၵႂႃႇပိုၼ်ၽႄႈတေႃႇ ၼႂ်းၼႅဝ်းၵၢၼ်မႄႇၽႄႈ လူၺ်ႈၵၢၼ်သႂ်ႇသွႆႈ ထႅမ်ႁွႆႈၼမ်ႉဢွႆႈၼမ်ႉဝၢၼ်။ တေယဵၼ်းၵၢႆပဵၼ် ႁူမ်ႈဝူၼ်ႉၽႅၼ်သၢင်ႈ (Conspiracy Theory) လႄႈၽုၵ်ႇၾင်တၢင်းယုမ်ႇၽိတ်းၽိတ်းၽူၼ်ၽူၼ် ၼႂ်းဝႅပ်ႇဢၼ်ၵူၼ်းသူၼ်ႇၼိုင်ႈ ႁၼ်မီး တၢင်းယုမ်ႇယမ်ၶိုၼ်ႈတိၵ်းတိၵ်း တေႃႇပေႃးပဵၼ်ၵႂႃႇၵၢၼ်ပိုၼ်ၽႄႈၶၢဝ်ႇပွမ် ၶၢဝ်ႇဢၼ်ၽိတ်းၽႅၵ်ႇၵၼ်တင်း လွင်ႈၵိူတ်ႇပဵၼ်မီးတႄႉ။ ၶေႃမုလ်းဢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵိူတ်ႇလွင်ႈၶဝ်ႈၸႂ်ၽိတ်းတင်းၼမ်တင်းလၢႆ ၼႂ်းၵူႈၽႅၻ်းၾွရ်ႊမ် ၶၢဝ်းယၢမ်းၼႆႉလႄႈပဵၼ်ၵၢၼ်လူတ်းယွမ်းၵုၼ်းၵႃႈၶၼ်ၶွင် “ၶၢဝ်ႇ”လူင်းၼၼ်ႉ။

လၢႆပွၵ်ႈလၢႆမိူဝ်ႈ fake တင်း fact ယႅၵ်ႈဢွၵ်ႇၵၼ်ယၢပ်ႇ ၵွႆးၵႃႈၵႂၢမ်းမၢႆလႄႈၽွၼ်းတုမ်ႉယွၼ်ႈမၼ်းပိူင်ႈၵၼ်။  ၵူၼ်း ပၢၼ်ၼႆႉ တၵ်းတေမီးတင်းပၢႆးဝူၼ်ႉမေႃထတ်းထွင်ၶၢဝ်ႇလႄႈ ဢမ်ႇလႆႈထတ်းထွင်ၶၢဝ်ႇၵႅၵ်းၶၢဝ်ႇပွမ် ႁိုဝ် ၶၢဝ်ႇလႂ် သၢင်ႈလွင်ႈပၼ်ႇပူၼ်ႇထူင်ႇယႂ်းၼႂ်းတူင်ႇဝူင်း မီးတူဝ်မီးတူၼ်ႈပဵၼ်လၵ်း မီးတီႈမႃးၶွင်လႅင်ႇၶေႃႈမုလ်း ဢမ်ႇၼၼ် ပဵၼ်ၶေႃႈမုလ်းၵႅၵ်းၽၢင်း ႁိုဝ် ၸွင်ႇပဵၼ်ၼင်ႇၶၢဝ်ႇလၢႆးဝၼ်း ဢၼ်မီးႁွင်ႈၵၢၼ်ႁင်းၶေႃ ႁိုဝ် ၶွမ်ႊပၼီႊဢၼ် ပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ်။

ၼင်ႇႁိုဝ်တေဢမ်ႇၽႃႇၺႃးတူင်ႇႁႅဝ်ႉ ၵၢၼ်တူၵ်းပဵၼ်ယိူဝ်ႇၶၢဝ်ႇၵႅၵ်းၶၢဝ်ႇပွမ် ဢၼ်သၢင်ႈၶိုၼ်ႈမႃးၶၢဝ်းယၢမ်းၶိုၵ်ႉၶမ်ႇ လမ်ႇလွင်ႈ ၽွင်းဢၼ်တၢင်ႇၵေႃႉတၢင်ႇလွမ်ၵူဝ်လႄႈမႆႈၸႂ် လူၺ်ႈၶေႃႈမုလ်းဢၼ်ၽႄႈဢွၵ်ႇမႃးၼၼ်ႉ ၽႂ်တေယူႇ ၾၢႆႇၽၢၵ်ႈၶၢင်ႈၾင်ႇလႂ် တေယုမ်ႇဢမ်ႇယုမ်ႇ ဢမ်ႇၼၼ် တေၵႂႃႇထႅင်ႈၽိတ်ႉထႅင်ႈၵိူဝ်ၽိူမ်ႉထႅမ်ၶေႃႈမုလ်း ၸိူင်ႉႁိုဝ်။

ၵၢၼ်တေၸၢင်ႈတူၵ်းပဵၼ်ယိူဝ်ႇၶၢဝ်ႇပွမ် ဢၼ်သၢင်ႈမႃးၼႂ်းၶၢဝ်းယၢမ်းၶိုၵ်ႉၶမ်ႇလမ်ႇလွင်ႈ ၽွင်းဢၼ်တၢင်ႇၵေႃႉ တၢင်ႇလွမ်ၵူဝ် လူၺ်ႈၶေႃႈမုလ်းၵူႈလွင်ႈဢၼ်ပိုၼ်ၽႄႈဢွၵ်ႇမႃး ဢမ်ႇဝႃႈၽႂ်တေယူႇၾၢႆႇၽၢၵ်ႈၾင်ႇလႂ် မိူဝ်ႈမၼ်း ဢွၵ်ႇမႃးပဵၼ်ၶၢဝ်ႇယဝ်ႉ တၵ်းတေလႆႈပဵၼ်ၶၢဝ်ႇ ဢၼ်တႄႉၼၼ်ႉၵွႆး သူၼ်ႇလွင်ႈတေပဵၼ်ၶၢဝ်ႇတႄႉၶၢဝ်ႇပွမ်ၼၼ်ႉ ယူႇတီႈၵၢၼ်ဝူင်ႇဝွၵ်ႇထိုင်ၶေႃႈမုလ်းလႄႈတီႈမႃးလႅင်ႇၶၢဝ်ႇ တူၼ်ႈတေႃငဝ်ႈလၵ်းႁွင်ႈၵၢၼ်ၶၢဝ်ႇ ဢၼ်ပဵၼ်တၢင်း ၵၢၼ်လႄႈယုမ်ႇယမ်လႆႈၼၼ်ႉၵွႆး။

တေဢဝ်ပၢႆးဝူၼ်ႉတၢင်းႁၼ်တူဝ်ၵဝ်ႇထႅမ်သႂ်ႇသေ ထတ်းသၢင်ၶုတ်းႁွင်ႈၼမ်းတၢင်းၸိူင်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈ ပဵၼ်လိူင်ႈသူၼ်ႇ တူဝ်ၵွႆး မၼ်းၵေႃႈတေ“ဢမ်ႇၸႂ်ႈၶၢဝ်ႇ”။

မွၼ်းၶိူဝ်း

20230704