ဝၢႆးသေပၢၼ်ၸဝ်ႈဢၢႆႈဢွၼ်ႊလႄႈ ၸဝ်ႈၶႅၼ်လဵၵ်းလုၵ်ႈၸၢႆးၶွင်ၸဝ်ႈၸဵတ်းၽၼ်းတူလၢမ်းၼၢႆဝႃႈ ၵဵင်းတုင်တၵ်း တေတူၵ်းယူႇတႂ်ႈဢူငဝ်းၶွင်ၶႄႇၸူဝ်ႈယၢမ်းၼိုင်ႈ။ လၵ်းထၢၼ်ဢၼ်ၼႄႁႂ်ႈႁၼ်ၸႅင်ႈလႅင်းဝႃႈ မိူင်းၵဵင်းတုင်လႆႈၶိုၼ်း မႃးယူႇတႂ်ႈဢူငဝ်းၶွင်ၵဵင်းမႂ်ႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၼႂ်းၸုပ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈတိလူၵ်ႉရၢၶျ်ႉ (ပီသႃသၼႃ 1984 – 2030) ပီၶရိတ်ႉသ် 1441 – 1487 မႅၼ်ႈယၢမ်းၵၢပ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈၽယႃးသီသတ်ႉထမ်းမရႃးၸႃးၸုလႃးမၼီး ၶွင်ၵဵင်းတုင် လွင်ႈၵိူဝ်းလီၵၼ် ၵေႃႈ ႁဵတ်းႁႂ်ႈၸမ်ၸႂ်ၼႅၼ်ႈၵႅၼ်ႇၵၼ်လီၶိုၼ်ႈမိူၼ်သႁၢႆၵၼ်။
ဝၢႆးလင်ၵၢၼ်ႁူမ်ႇပူၼွၼ်းၽႄး ၸဝ်ႈၽယႃႊသီသတ်ႉထမ်းမရႃးၸႃးၸုလႃးမၼီး ၸဝ်ႈတိလူၵ်ႉရၢၶျ်ႉသၢၼ်သ် မႃး ၶေႃယွၼ်း ႁႂ်ႈၸဝ်ႈမႁႃထေရၶေမမူင်းၶူလ်း ၸတ်းသၢင်ႈၸေးၻီးၵုတ်းၾင်ဢထ်ထိ(တဝ်ႈၽွင်လုပ်ႇ) လႄႈ ၸတ်း ပၢင်ၶိုၼ်ႈႁၢင်ႈႁေႃၸဝ်ႈၾႃႉတူၼ်သိုပ်ႇတေႃႇမႃး။ ၵဵင်းမႂ်ႇလႆႈသူင်ႇၸၢင်ႉသွင်ၸိူၵ်ႈတင်းၶိူင်ႈၶူဝ်းၶွင်ၸဝ်ႈယူႇႁူဝ် မႃး ၵဵင်းတုင်လႄႈၵဵင်းတုင်ၵေႃႈလႆႈသူင်ႇမႃႉမႃး 4 တူဝ် ႁူမ်ႈတင်းၶူဝ်းၶွင်မႃးၼွမ်းမွပ်ႈထဝၢႆ(တၢၼ်း)။
ဝၢႆးလင်ၸဝ်ႈသရီဝိၶျႆးရၢႊၸႃး (ပီသႃသၼႃ 2054 – 2062) ပီၶရိတ်ႉသ် 1511 – 1519 ထုၵ်ႇပွင်ႁၢႆႉ ၵေႃႈ ၵိူတ်ႇပၼ်ႁႃ ၵၢၼ်ႁိမ်ၸိင်းဢမ်းၼၢၸ်ႈ ဝူင်ႈၵၢင် လုၵ်ႈၸၢႆးၸဝ်ႈတင်းသွင် တၢဝ်ႉၸဵင်းၶူင်း လႄႈ ၽယႃးႁိၼ်။ တၢဝ်းၸဵင်းၶူင်း လႆႈႁပ်ႉသထႃပၼႃး (ၶိုၼ်ႈပဵၼ်) ၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းၵဵင်းတုင် လူၺ်ႈလႆႈလွင်ႈၸွႆႈထႅမ်တီႈၸဝ်ႈမိူင်းၵႅဝ်ႈ (ၸဝ်ႈၽွင်းမိူင်း ၵဵင်းမႂ်ႇ) ၵွႆးၵႃႈလိုၼ်းသုတ်း ၵဵင်းတုင်ၵေႃႈ ထုၵ်ႇၵွင်တပ်ႉၶွင်မိူင်းသႅၼ်ဝီ ဢၼ်ၸဝ်ႈၽယႃးႁိၼ် ၵႂႃႇပိုင်ႈဢိင်ၼၼ်ႉ မႃးတိုၵ်းမိူင်းတႅၵ်ႇ။
တွၼ်ႈပၢႆပၢၼ်လၢၼ်ႉၼႃး ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းမီးလွင်ႈဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇ ၵိူတ်ႇပၼ်ႁႃ ၶႃႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ၶုၼ်ၼၢင်း လုၵ်ႉၾိုၼ်ႉလႄႈ ၸင်ႇထုၵ်ႇပရိၼ်ႉၼွင်ႇ ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈမႃးယိုတ်းဢဝ်မိူင်းၵဵင်းမႂ်ႇလႆႈ ၼႂ်းၸုပ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈမေႊၵုတ် မိူဝ်ႈပီ သႃသၼႃ 2101 ပီႈၶရိတ်ႉသ် 1558 ဢမ်းၼၢၸ်ႈၵဵင်းမႂ်ႇဢၼ်ယၢမ်ႈမီးၼိူဝ်ၵဵင်းတုင်ၼၼ်ႉၵေႃႈ မူတ်းသဵင်ႈပႅတ်ႈ လုမ်းလုမ်း။
တေႃႇမႃးထိုင်ပီသႃသၼႃ 2102 ပီၶရိတ်ႉသ် 1559 ၸဝ်ႈတၢဝ်ႉၶမ်းၾူး ႁိုဝ် ၽယႃးၵႅဝ်ႈယွတ်ႈၾႃႉၼရိထ်ႉ ၶွင် ၵဵင်းတုင် ၶႄးတေလၢမ်းၶၢတ်ႈလႆႈဝႃႈ မၢၼ်ႈမီးဢမ်းၼၢၸ်ႈၼိူဝ်လၢႆလၢႆမိူင်း ၼႂ်းမိူင်းတႆး ႁူမ်ႈပႃးတင်းၵဵင်းမႂ်ႇ ၸင်ႇလႆႈ တႅင်ႇတင်ႈႁႂ်ႈၶွၼ်ၾၢႆႇၼိူဝ်တင်းသင်ၶၸဝ်ႈ 10 တူၼ်ႈ ပဵၼ်ၽွင်းၶဵဝ်ၵႂႃႇမိူင်းႁူင်သႃဝၻီႇ ပဵၼ်တူဝ်သၢင်ႈလွင်ႈၵိုဝ်းလီ ႁဵတ်းမိတ်ႉသ်လႄႈၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈၵေႃႈႁၢၼ်ႉၸႂ်သေ ပၼ်တင်းသိင်ႇၶွင်ၶူဝ်းတွၼ်ႈ ႁူမ်ႈတင်းပိတၵသၢမ်ၵွင်မႃး ၵဵင်းတုင်။
မိူင်းၵဵင်းတုင်ပၢၼ်ပဵၼ်မိူင်းတႂ်ႈႁူမ်ႈငဝ်းမၢၼ်ႈ
(ပီသႃသၼႃ 2107) ပီၶရိတ်ႉသ် 1564 မိူင်းၵဵင်းတုင်ယွမ်းႁပ်ႉဢမ်းၼၢၸ်ႈမၢၼ်ႈပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ် လူၺ်ႈၽယႃးၵႅဝ်ႈ ရတ်ႉတၼၽူးမိၼ်ႊ ယူၵ်ႉၵွင်တပ်ႉၸၢဝ်းတႆးၶိုၼ် လူင်းၵႂႃႇပႂ်ႉၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ ဢၼ်ယိုတ်းမိူင်းၵဵင်းသႅၼ်ပဵၼ် သုၼ်ၵၢင်ၽွင်းငမ်းလၢၼ်ႉၼႃး ၸွမ်းၼင်ႇၵႂၢမ်းသင်ႇၵဵင်းတုင် ပဵၼ်ဢဵၼ်ႁႅင်းၶိုၵ်ႉၶမ်ႇလူင် ၼႂ်းၵၢၼ်ၽဵဝ်ႈယိုတ်း ႁူဝ်မိူင်း ၼႂ်းမိူင်းတႆးပၼ်မၢၼ်ႈ လိူဝ်သေၼၼ်ႉယဝ်ႉ ၽယႃးၵႅဝ်ႈရတ်ႉတၼၽူးမိၼ်ႊ ယင်းလႆႈသူင်ႇၼၢင်းၵႅဝ်ႈၶမ်း (လုၵ်ႈသၢဝ်) ယိုၼ်ႈမွပ်ႈပၼ်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈထႅင်ႈ။
ပႅၵ်ႉသမ်ႉဝႃႈလႆႈယူႇတႂ်ႈႁူမ်ႈငဝ်းၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းၶွင်မၢၼ်ႈသေတႃႉ ၵဵင်းတုင်ၵေႃႈ မီးဢမ်းၼၢၸ်ႈၽွင်းငမ်းတူဝ်ၵဝ်ႇ တဵမ်ထူၼ်ႈ။ ဝၢႆးသေလႆႈႁဵတ်ႈသၢင်ႈၵၢၼ်ထၢင်ႇႁၢင်ႈၼႂ်းထႃၼၸိုင်ႈမိူင်းလႆႈတဵမ်ထူၼ်ႈၵေႃႈ တၵ်းလႆႈသူင်ႇယိုၼ်ႈ မွပ်ႈၶူဝ်းၶွင်ပၼ်လႄႈတင်းၵၢၼ်ၶဝ်ႈၽဝ်ႈ(ၶဝ်ႈႁူပ်း)မိူဝ်ႈထုၵ်ႇႁွင်ႉလႂ် ႁႂ်ႈသူင်ႇၶႃႈၸႂ်ႉလႂ် ႁႂ်ႈသူင်ႇသိုၵ်းၵႂႃႇၸွႆႈတိုၵ်းလႂ် ၵၢၼ်သူင်ႇလၢႆးလႆႈၽႃးသီ(ၶွၼ်ႇ) လႂ် ၽူလ်ၽွၼ်းလႆႈပႃႇမႆႉ မိူင်ႁႄႈ မိူင်ငိုၼ်း မိူင်ၶမ်း မိူင်သႅင် ၸိူဝ်းၼႆႉ မၢၼ်ႈၸႂ်ႉ လၢႆးတူဝ်ပရႃႊၵၼ်(ဓားစာခံ) ၼႂ်းၵၢၼ်ယိပ်းၵုမ်းၵဵင်းတုင် လူၺ်ႈႁႂ်ႈသူင်ႇလုၵ်ႈၸၢႆး ဢမ်ႇၼၼ် ၼွင်ႉၸၢႆးၶွင်ၸဝ်ႈၾႃႉ ၵႂႃႇယူႇတီႈဢၢင်ႇဝ ပဵၼ်တူဝ်ပရႃႊၵၼ် ၵၢၼ်ယုမ်ႇယမ်တမ်းၸႂ်ၶွင်ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈလႄႈလေႃႇလွမ်ၸႂ် ႁႂ်ႈမိုတ်ႈၵိုဝ်း ယမ် တင်းၾိင်ႈႁိတ်ႈႁွႆးၶွင်မၢၼ်ႈ။ ၵဵင်းတုင်တူၵ်းပဵၼ်မိူင်းၶိုၼ်ႈ (မိူင်းၶီႈၶႃႈ) ၶွင်မၢၼ်ႈ 200 ပီ လႄႈဢမ်ႇတွၼ်ႉၼႄ ၾၢင်ႁၢင်ႈၶတ်းၶႂၢင်ႁၢဝ်ႈႁႅင်းသင်လႂ်လႂ်။
သိုပ်ႇၼၼ်ႉမႃးမိူဝ်ႈၽယႃးၵႃဝိလ ၵွပ်ႇၵူႈယိုတ်းဢဝ်မိူင်းၵဵင်းမႂ်ႇၶိုၼ်းၼႂ်းမိုဝ်းမၢၼ်ႈလႆႈၵေႃႈ မီးလၵ်းၼမ်း “ၵဵပ်းၽၵ်း သႂ်ႇသႃႉ ၵဵပ်းၶႃႈသႂ်ႇမိူင်း” ၸင်ႇလႆႈယူၵ်ႉၵွင်တပ်ႉပိုတ်ႇသိုၵ်းၶဝ်ႈတိုၵ်းလၢႆလၢႆမိူင်းႁိမ်းၾင်ႇမႄႈၼမ်ႉၶူင်း ႁူမ်ႈတင်း မိူင်းၵဵင်းတုင်ယဝ်ႉၵႂၢတ်ႇတွၼ်ႈဢဝ်ၽူႈၵူၼ်းၶဝ်ႈမႃးဝႆႉၼႂ်းၵဵင်းမႂ်ႇ။ ၸၢဝ်းတႆးၶိုၼ်ၼႂ်းမိူင်းၵဵင်းတုင် ဢၼ်ထုၵ်ႇၵႂၢတ်ႇ တွၼ်ႈၶဝ်ႈမႃးၽွင်းၶၢဝ်းၼၼ်ႉ လႆႈတင်ႈထိၼ်ႇထၢၼ်ယူႇလၢႆလၢႆတီႈၼႂ်းၵဵင်းမႂ်ႇ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ပွတ်းသဵၼ်ႈတၢင်းဝူဝ်းလၢႆး ၸၢင်ႉၽိူၵ်ႇ ၼႂ်းတူဝ်ၸႄႈဝဵင်းမိူင်းၵဵင်းမႂ်ႇ ဝၢၼ်ႈသၢႆးမုလ်း ဝၢၼ်ႈသၼ်ၵၢင်ႈပႃ ဝၢၼ်ႈဢွၼ်းၵၢင် ၸႄႈဝဵင်း သၼ်ၵမ်ပႅင်း ဝၢၼ်ႈတူၼ်ႈၵလဵတ်ႉ ဝၢၼ်ႈပႃႇသၵ်း ဝၢၼ်ႈတူၼ်ႈၵွၵ်ႇ ဝၢၼ်ႈတူၼ်ႈႁႅၼ်လူင် ဝၢၼ်ႈတူၼ်ႈႁႅၼ်ၼွႆႉ ၸႄႈဝဵင်းသၼ်ပႃႇတွင်း ၸႄႈတွၼ်ႈၵဵင်းမႂ်ႇ ၸဵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ။
လိူဝ်သေၼၼ်ႉယဝ်ႉ ၽယႃးဢုပရၢၶျ်ႉထမ်းလင်းၵႃ ၼွင်ႉၸၢႆးၶွင် ၽယႃးၵႃဝိလ ၵေႃႈ ယင်းလႆႈသူင်ႇၶုၼ်ၼၢင်း ၵႂႃႇ သူၼ်းတုမ်ၵွမ်ႇၸႂ်ၸဝ်ႈၾႃႉသိရိၶျႆး ၵဵင်းတုင် ႁႂ်ႈၶဝ်ႈမႃးယူႇႁူမ်ႈတႂ်ႈဢူငဝ်းၵဵင်းမႂ်ႇ လႄႈ မၼ်းၸဝ်ႈၵေႃႈယွမ်းၼွမ်း ၼမ်းဢဝ်တင်းၸဝ်ႈၼၢႆးလႄႈၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်းလၢႆပၢၵ်ႇမုင်ႉႁေႃႁိူၼ်းၶဝ်ႈမႃးယူႇၼႂ်းၵဵင်းမႂ်ႇ။ ၸဝ်ႈၽယႃးၵႃဝိလ ႁႂ်ႈၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်းဢၼ်ၶဝ်ႈမႃးၼၼ်ႉတင်ႈထိၼ်ႇထၢၼ်ယူႇ ၼွၵ်ႈၽၵ်းတူမိူင်းၵဵင်းမႂ်ႇတင်းတႂ်ႈ တွၼ်ႈတႃႇၸဝ်ႈ ၼၢႆးတင်းလၢႆႁႂ်ႈတင်ႈၶုမ်ႉယူႇၾၢႆႇတၢင်းၼိူဝ်ပွတ်းဝတ်ႉၼၼ်းထရၢမ်း ဢိူင်ႇႁၢႆယႃး ၸႄႈဝဵင်းမိူင်းၵဵင်းမႂ်ႇ ၸႄႈတွၼ်ႈ ၵဵင်းမႂ်ႇယၢမ်းလဵဝ် လႄႈ ယူၵ်ႉယွင်ႈႁႂ်ႈမီးထႃႇၼပဵၼ်ၺႃတိ (ၺၢတ်ႈ) ၼင်ႇၸဝ်ႈပီႈၸဝ်ႈၼွင်ႉ။
