လွင်ႈၶူင်ထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇလႄႈ ၸဝ်ႈဝၼ်ႊ ဝႆႊထယၵွၼ်ႊ

ပေႃးတူၺ်းၶေႃႈၵႂၢမ်းထႆး ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ်ယူႇတင်းၼမ် ဝၼ်းမိူဝ်ႈလဵဝ်ၼႆ့ၸိုင် ပီႈၼွင့်ထႆးၶဝ် တေဢွၼ်ၵၼ်ၶုၵ်းၸႂ်လႆႈ ၸဝ်ႈဝၼ်ႊ ဝႆႊထယၵွၼ်ႊ 1891 – 1976 ယူႇ။

မၼ်းၸဝ်ႈလႆႈၶူင်ဢွၵ်ႇမႃး ၶေႃႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇတင်းသဵင်ႈ ဢမ်ႇယွမ်း 300 ၶေႃႈၼႂ်းၸူဝ်ႈပၢၼ်မၼ်းၸဝ်ႈ။ ၶေႃႈဢၼ်တေၸမ်တႆးႁဝ်း ၵမ်ႈၽွင်ႈ ၼၼ့် လႆႈႁၼ်မိူၼ်ၼင်ႇ –

Aborigines = ၵူၼ်းပိုၼ့်မိူင်း

Family = ၶွပ်ႈၶူဝ်း (တႆးဝႃႈ – ၼႃႈႁိူၼ်း)

ၵူၺ်းၵႃႈ ၵမ်ႈၼမ်တႄ့ မၼ်းၸဝ်ႈ ဢိၵ်ႇပႃး တၢင်ႇၵေႃႉတၢင်ႇသေႈ  ၵႆ့ဢဝ်ၶေႃႈပႃႇလိ သၼ်သၶရိသ့် (Sanskrit) မႃးၵပ်းတၢမ်းသေ ၶူင်ဢဝ်။ ၵွပ်ႈဝႃႈ ပီႈၼွင့်ထႆးၼႆ့ ထုၵ်းထူမိုတ်ႈသူင်ၸွမ်းၵႂၢမ်းပႃႇလိမႃးၼမ် ၸဵမ်လႂ်တင်းႁိုင်။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈၶူင်ဢွၵ်ႇၶေႃႈၵႂၢမ်းၼႆ့ မၼ်းၸဝ်ႈတႄႇႁဵတ်းမႃး ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1932 ၊ ဝၢႆးသေမိူင်းထႆးလႅၵ်ႈလၢႆႈလွၵ်းပိူင်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ယိပ်းၵမ်ဢမ်းၼၢၸ်ႈတင်းပိုၵ်း ပဵၼ်မႃးလွၵ်းပိူင်ၻီႊမွၵ့်ၶရေႊသီႊ ဢၼ်မီးၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းယူႇတႂ်ႈပိူင်ငဝ်ႈပိုင်းမိူင်း (Constitutional Monarchy) ၼင်ႇႁိုဝ်ၵူၼ်းမိူင်းသမ့်ပေႃးတေႁူႉပွင်ႇၸႂ် လၢႆးလုၵ့်ၾိုၼ့်ပၢၼ်မႂ်ႇ ပုၼ်ႈတႃႇမိူင်းထႆးသေ ၶိုတ်းပဵင်းလုမ်ႈၾႃႉလႆႈၼၼ့် မၼ်းၸဝ်ႈၶႂ်ႈသပ်းၸႅင်ႈလႅင်းၼႄၵူၼ်းမိူင်း – ၸင်ႇမႃးတင်ႈၽိုၼ်ၶၢဝ်ႇ “ပရႃႊၶျႃႊရၢၶျ့်” (Nation) ပႃႇလိ – ပဇာ ဇာတိ ။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ လႆႈမႃးၺႃးပၼ်ႁႃ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်း (ဝေႃးႁႃႇရ) မႂ်ႇ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်းတင်းၼမ် ဢမ်ႇၸၢင်ႈပွင်ႇၸႂ်ႁပ့်ဢဝ်ငၢႆႈငၢႆႈ။ ၵွပ်ႈၼၼ်လႆႈၸႂ်ႉ တိုဝ်း လၵ်းမၢႆဢၼ်ဝႃႈ –

1. တေႁႃဢဝ်ၼႂ်းၶေႃႈၵႂၢမ်းထႆးဢွၼ်တၢင်း

2. ပေႃးဢမ်ႇႁၼ်ၼႂ်းၶေႃႈၵႂၢမ်းထႆး တေဢဝ်ၼႂ်းပႃႇလိ သၼ်သၶရိသ့်

3. ပေႃးဢမ်ႇႁႃလႆႈၼႂ်းၼၼ့် ၸင်ႇတေမႃးၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈမိူၼ်ၼင်ႇ Technology ပဵၼ် ထဵၵ့်ၼူဝ်ႊလူဝ်ႊယီႊ civilization ပဵၼ် သီဝိလႆႊ မႃး။

တႃႇႁဵတ်းႁႂ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇ သမ့်ပေႃးၽႄႈတိူၼ်းၼႆ့ မၼ်းၸဝ်ႈဝႃႈ –

1. တေႁႂ်ႈၾၢႆႇၽူႈမီးဢမ်းၼၢၸ်းၶဝ်ၸဝ်ႈ သင်ႇပူင်

2. တေႁႂ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၼႆ့ မီးတီႈပွင်ႇလႄႈ တူၼ်းသဵင်ထုၵ်ႇမႅၼ်ႈ (sound and rhythm)။

မိူၼ်ၼင်ႇၵႂၢမ်းမၢင်ၶေႃႈၼႆ့ လႆႈၸႂ်ႉၶၢဝ်းယၢမ်းပဵၼ် 14 ပီ ၸင်ႇႁဵတ်းဢွၵ်ႇလႆႈၵေႃႈယင်းမီး။ ပုၼ်ႈတႃႇႁႂ်ႈၽူႈမီးဢမ်းၼၢၸ်ႈၶဝ် ၸီ့သင်ႇ ၼႆၼၼ့်သမ့်ႁဵတ်းႁိုဝ်။

မိူင်းထႆးၼႆ့မီး ၾၢႆႇထတ်းသၢင်ထွႆႈၵႂၢမ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းတင်ႈပၼ်ဝႆ့ (Royal Institute) တီႈၼၼ့်မီးၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇၽႃသႃ  (language expert) တင်းၼမ်။ ၽႂ်ႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃးထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇၵေႃႈ ယိုၼ်ႈတၢင်ႇထိုင်တီႈၼၼ့်။ ႁႂ်ႈတီႈၼၼ့်မၵ်းမၼ်ႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇပၼ် တႃႇၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂႃႇ။

ၵွႆးၵႃႈ ၸိူင့်ၼင်ႇမိူင်းတႆးႁဝ်း ဢၼ်ပႆႇမီးၾၢႆႇၽူႈမီးဢမ်းၼၢၸ်ႈၶဝ်ၸတ်းတင်ႈမုၵ့်ၸုမ်းဝႆ့ၼင်ႇၼၼ်မိူၼ်ပိူၼ်ႈၼႆ့ တေႁဵတ်းႁိုဝ် ႁႂ်ႈပေႃးသၢင်ႇထုၵ်ႇ?။

ၸူဝ်ႈပႆႇလႆႈၸႂ်ၵၼ်လွင်ႈၼႆ့ ၽူႈတွႆႇႁွၵ်ႈႁဝ်းတႄ့တေၶတ်းၸႂ်ၶူင်ဢွၵ်ႇၵႂႃႇ ၼႂ်းပိူင်ဢၼ်ဝႃႈ –

1. ႁႃဢဝ်ၼႂ်းၵႂၢမ်းတႆးႁဝ်း (ၵူႈတွၼ်ႈတွၼ်ႈ) ၸဵမ်ပွတ်းႁွင်ႇ / ၵၢင် / ဢွၵ်ႇ/ တူၵ်း ၼႂ်းတႆးၼိူဝ်/ တႂ်ႈ / မၢဝ်း / ၶိုၼ် / လိုဝ့် / လႅမ်း ဢွၼ်တၢင်း

2. ပေႃးဢမ်ႇမီးၵေႃႈ ႁႃဢဝ်ၼႂ်းၵႂၢမ်းတႆးတၢင်ႇတီႈ (မိူၼ်ၼင်ႇ ပီႈၼွင့်ထႆး / ယူၼ်း / လၢဝ်း ၶဝ်)။

3. ပေႃးဢမ်ႇၺႃး ၸင်ႇဢဝ်ၼႂ်းၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂႃႇထႃႈသေ တၢင်ႇၼႄၽူႈလူဢၢၼ်ႇၶဝ်ၵႂႃႇယူႇ။

လီဢမ်ႇလီ၊ ထုၵ်ႇဢမ်ႇထုၵ်ႇ၊ ဢၼ်လီလိူဝ် ထုၵ်ႇလိူဝ်ၼၼ့်  မီးသင်ထႅင်ႈၵေႃႈၸွႆႈလၢတ်ႈမႃးၽွင်ႈသေၵမ်း။

ၶႅၼ်းတေႃႈယႃႇယူႇသူႇသူႇၵွတ်ႇၵႆႇတူၺ်းလၢႆသေၵမ်း ၵႂၢမ်းတႆးၼႆ့ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵႂၢမ်းၽူႈတွႆႇႁွၵ်ႈၵေႃႉလဵဝ်။

[ဢၢင်ႈဢိင် – Remembering Prince Wan, Bangkok Post, Saturday 2001] ၼႆ့ပဵၼ်ၽိုၼ်လိၵ်ႈဢၼ်ၸၢႆးသႅင်ၸိုၼ်ႈ (သၶႁ) တႅမ်ႈၵၢဝ်ႇပိုၼ်ႇပၢဝ်ႇဝႆ့မိူဝ်ႈ လိူၼ်သႅပ့်ထႅမ်းၿိူဝ်ႊ 2001။

ဢိင်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈၼႆ့ ပူၼ့်မႃးမိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 13-14/06/2009 ၽူႈၵဵဝ်ႇၶွင်ႈၶဝ်ဢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းလိၵ်ႈလၢႆးလႄႈၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ လႆႈႁဵတ်းပၢင်ၵုမ် ၸိူဝ်းႁဵတ်းၵၢၼ်ၾၢႆႇလိၵ်ႈၾၢႆႇလၢႆး ဢိၵ်ႇတင်းၾၢႆႇႁူင်းပွႆႇသဵင် ၸွမ်းလႅၼ်လိၼ် ထႆး – တႆး လႆႈႁူပ့်ထူပ်း ဢုပ်ႇဢူဝ်းတူၵ်းလူင်းလႆႈၸႂ်ၵၼ် ဢဝ် လၵ်းၵၢၼ်ၶူင်ထွႆႈၵႂၢမ်း  (Principles of coining new words) မိူၼ်ၼင်ႇတီႈတႂ်ႈၼႆ့ ပဵၼ်တီႈလီသူၼ်ၸႂ် ပုၼ်ႈပိူဝ်ႈၸိူဝ်း ၽူႈႁၵ့်လိၵ်ႈတႆးၵႂၢမ်းတႆးယူႇ။

  1. ႁႂ်ႈပဵၼ်ထွႆႈၵႂၢမ်းတႆးလူင်ဢွၼ်တၢင်း လိူၵ်ႈၸႂ်ႉၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်တင်းၼမ်ပွင်ႇၸႂ်ငၢႆႈ။

  2. ၶတ်းၸႂ်လိူၵ်ႈႁႃထွႆႈၵႂၢမ်း ဢၼ်ပီႈၼွင့်ၶိူဝ်းတႆးတၢင်ႇတီႈ (တႆး – မၢဝ်း ၼိူဝ် လိုဝ့် လႅမ်း လၢဝ်း ထႆး) ပွင်ႇၸႂ်။

  3. ၵႃႈၼင်ႇပွင်ပဵၼ်လႆႈ ယႃႇႁႂ်ႈလႆႈၸႂ်ႉတိုဝ်းထွႆႈၵႂၢမ်းမၢၼ်ႈၶူၼ်းၶဝ်း ၼွၵ်ႈသေထွႆႈၸိူဝ်းဢၼ်ပွင်ႇၵၼ်လႄႈ ၸပ်းယၢမ်ႈဝႄႈယၢပ်ႇ မိူၼ်ၼင်ႇ (လူဝ်ႇ မဵဝ်း ၶၢမ်ႇ ၶိင်ႇ တႃႇသေႇ) ပေႃးဝႄႈလႆႈၶႅၼ်းလီ။

  4. ထွႆႈၵႂၢမ်းလၢဝ်း ၸိူဝ်းဢၼ်ပွင်ႇၸႂ်ငၢႆႈၼၼ့် ႁႂ်ႈလႆႈဢဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း [ မိူၼ်ၼင်ႇ ၼင်(ငဝ်းတူင့်) ႁပ့်ႁွင်း (ဢၼ်တႆးၸႂ်ႉၽိတ်းဝႃ လပ့်လွင်း) ယွမ်းႁပ့် ႁူင်းႁဵၼ်း ႁူင်းႁႅမ်း ၶွပ်ႈၸႂ် တူဝ်ယၢင်ႇ]။

  5. ထွႆႈၵႂၢမ်းလၢဝ်း ဢၼ်လုၵ့်တီႈပႃႇလိ သၼ်သၵိသ့် မႃးၼၼ့် ထုၵ်ႇလီလိူၵ်ႈၸႂ်ႉၽွင်ႈ [(မိူၼ်ၼင်ႇ ) လၵ်းထၢၼ် (သၢၵ်ႈသေႇ)မႁႃသမုတ့် ပၼ်ႁႃ  ထွႆႈၵႂၢမ်းမၢင်ၶေႃႈၼႆ့ ႁဝ်းၸႂ်ႉတိုဝ်းမႃးႁိုင်လႄႈပေႃးပဵၼ်ၵႂၢမ်းႁဝ်းၵႂႃႇယဝ့် (မိူၼ်ၼင်ႇ ၸူၼ် ထမ်း ၽြႃး သိၼ် ၽဵတ်ႇ မုၼ် မူးၸႃး သတ်း)]။

  6. သင်ဝႃႈပဵၼ်ထွႆႈၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢွၵ်ႇသဵင်ငၢႆႈသေ ပွင်ႇၸႂ်ငၢႆႈၼၼ့် ဢမ်ႇတၢပ်ႈၶူင်ဢွၵ်ႇထႅင်ႈ။ ႁႂ်ႈဢဝ်လိၵ်ႈတႆးတႅမ်ႈပဵၼ်သဵင်   ဢင်းၵိတ်းသေၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂႃႇ မိူၼ်ၼင်ႇ gear, view, computer, TV, radio, plastic, video ။

  7. ၸိုဝ်ႈမိူင်း  ဝဵင်း ဝၢၼ်ႈ ဢိူင်ႇ ႁူၺ်ႈ လွႆ ထိူၼ်ႇ မႄႈၼမ့် ပၢင်ႇလၢႆႇ ရႃႇသီႇ ဢုတု လႄႈၸိုဝ်ႈၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ့်   တႅမ်ႈဢွၵ်ႇၸွမ်းသဵင်ၶွင်ပိူၼ်ႈ မိူၼ်ၼင်ႇမႄႈၼမ့် ႁူင်ႁိူဝ် (Honghe) သပဵၼ်ႊ (Spain) လိင်ႊၶၼ်ႊ (Lincoln) ပိူၺ်ႇၵျိင်း   (Beijing) ပေႃးမီးၸိုဝ်ႈလၢႆဢၼ်တႄ့ ႁႂ်ႈမီးၶေႃႈမၢႆတွင်းၵိုၵ်းၸွမ်းလင် မိူၼ်ၼင်ႇ တၼိၼ်းတႃႇရီႇ (တၼၢဝ်းသီ) ၼၢၼ့်ၸၢင့် (လၢၼ့်ၸဝ်ႈ)။

  8. ႁႂ်ႈမႅၼ်ႈၸွမ်းလၢႆးၶပ့်ၵႂၢမ်းတႆး (grammar) မိူၼ်ၼင်ႇ Eastern Shan State မိူင်းတႆးပွတ်းဢွၵ်ႇ / ဝၼ်းဢွၵ်ႇ။ဢမ်ႇၸႂ်ႈၾၢႆႇဢွၵ်ႇမိူင်းတႆး / ဝၼ်းဢွၵ်ႇမိူင်းတႆး။

  9. တေလႆႈဢၢင်ႈဢိင် ပပ့်ဢၽိထၢၼ်ႇ မိူၼ်ၼင်ႇ Cushing  (1881) Mrs Mix (1920) ၸဝ်ႈပၺ်ၺႃသႃမိ သၢႆပွၼ် (2009)ဢိၵ်ႇပႃးဢၽိထၢၼ်ႇတၢင်ႇပပ့် ၵႃႈဢၼ်ႁႃလႆႈၼၼ့်သေပိၼ်ႇၽႃသႃၵႂႃႇ။

10. မၢႆတူၼ်းသဵင်ႁူၵ်း (ယၵ်းၶိုၼ်ႈ) ၼၼ့် ၸႂ်ႉတိုဝ်းမိူဝ်ႈဢွၵ်ႇသဵင်ၸိုဝ်ႈ ၸိူဝ်းဢၼ်တႆးလူင်ဢမ်ႇမီး မိူၼ်ၼင်ႇ เรญ (Renoo)  ႁႂ်ႈတႅမ်ႈရေႊၼူႊ Jimmy Carter =  ၵျိမ်ႊမီႊ ၶႃႊတိူဝ်ႊ Kilometer = ၵီႊလူဝ်ႊမီႊတိူဝ်ႊ ။ ၸိူဝ်းၼႆ့ပဵၼ်လွင်ႈလီဢဝ်မႃးဝူၼ့်ၶႆႈၸႂ်ၵၼ်ယူႇ။

(မွၼ်းၶိူဝ်း)

ၵဵပ်းၶူၼ့်တိတ်းတၢမ်းၶေႃႈၵႂၢမ်းသႅင်ၸိုၼ်ႈ