ပၼ်ႁႃဢၼ်ပဵၼ်သဵၼ်ႈလိူတ်ႈလူင်သၢႆၸႂ်ၵူၼ်းၸိူဝ့်ၶိူဝ်းတႆးၼၼ့် ပဵၼ်လိၵ်ႈလၢႆးၵႂၢမ်းလၢတ်ႈလႄႈ ႁႂ်ႈပေႃး ၽႄႈမၢၵ်ႈၸွတ်ႇတူဝ်ႈထိုင်တူဝ် ၾင်သႂ်ႇၼႂ်းႁူဝ်ၸႂ်ၸိူဝ့်ၸၢတ်ႈၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆး ႁဝ်းယိုၼ်းယၢဝ်း သိုပ်ႇၵႂႃႇလႆႈ ထိုင်ၸူဝ်ႈလုၵ်ႈပၢၼ်လၢၼ်ၼၼ့် ပဵၼ်ၼႃႈတီႈပုၼ်ႈၽွၼ်း ၵူၼ်းဢၼ်မီးသၢႆလိူတ်ႈၶိူဝ်းတႆးၵူႈၵေႃႉ ဝႃႈၼႆသေတႃႉ တေႃႇႁၢၼ့်မိူဝ်ႈလဵဝ် ၵူၼ်းတႆးၸိူဝ်းဢၢၼ်ႇဢွၵ်ႇၶဵၼ်တႅမ်ႈလႆႈ ယင်းပႆႇပူၼ့် သၢမ်သိပ်းပုၼ်ႈ 30%။
ႁူမ်ႈဝႃႈ မိူဝ်ႈပၢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းတႆးၼၼ့် တႃႇႁႂ်ႈလိၵ်ႈတႆးပေႃးလႆႈဢဝ်ၶဝ်ႈ သွၼ်ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၼၼ့် ၸုမ်းၾၢႆႇပၺ်ၺႃမိူင်းတႆး လႆႈႁဵတ်းဢွၵ်ႇမႃးပပ့်ႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆးတႃႇတေဢဝ်ပဵၼ် ပပ့်ၾိုၵ်း သွၼ်ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်း ထိုင်ႁွတ်ႈၸၼ့်ႁႃႈယဝ့် ၵေႃႈ ဢမ်ႇတၼ်းလႆႈဢဝ်ၶဝ်ႈသွၼ်သေႁၢင့်ၵၢတ်ႈႁၢမ်းလၢႆၵိုတ်းပႅတ်ႈ။
ၾၢႆႇၼိုင်ႈၼင်ႇႁိုဝ်ႁူင်းႁဵၼ်းၸိူဝ်းဢၼ်ပိုတ်ႇၶိုၼ်ႈမႃး ဢမ်ႇဝႃႈႁူင်းႁဵၼ်းၸိူဝ့်ၸၢတ်ႈ ၼႂ်းပိုၼ့်တီႈလႅၼ်လိၼ် တီႈၵုမ်းၵမ် ၶွင်မုၵ့်ၸုမ်း ယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇ ႁဵတ်းၵၢၼ်ၸိူဝ့်ၸၢတ်ႈ ႁိုဝ် ၶွင်ၵူၼ်းဝၢၼ်ႈ ႁိုဝ် ပိုၼ့်တီႈ တီႈဢၼ်မီးလွင်ႈ ထၢင်ႇႁၢင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းလၢႆတီႈ။ လႆႈၵေႃႇတင်ႈ သၢင်ႈႁူင်းႁဵၼ်း ၸိူဝ့်ၶိူဝ်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇၶိုၼ်ႈမႃး တီႈဢမ်ႇၸႂ်ႈႁူင်းႁဵၼ်းဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမၢၼ်ႈၽွင်းငမ်း။ ၸိူင့်ၼင်ႇၸွမ်းလႅၼ်လိၼ် ထႆး-တႆးၸိူဝ်းၼၼ့်ၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ်ၶတ်းၸႂ်သၢင်ႈၶိုၼ်ႈမႃးလႆႈမီးယူႇလၢႆတီႈလႄႈ မၢင်တီႈၵေႃႈ လႆႈဢဝ်ပပ့်ႁဵၼ်းဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈတႆး ယၢမ်းၼၼ် ႁဵတ်းဢွၵ်ႇၼၼ့်မႃးသွၼ်ႁဵၼ်းၵၼ်။ ပေႃးပူၼ့်ၸၼ့်ႁႃႈယဝ့် တႃႇႁႂ်ႈလုၵ်ႈဢွၼ်ႇတႆး ပေႃးတေ မီးပပ့်ႁဵၼ်းဢၼ်တေၸၢင်ႈဢဝ် သိုပ်ႇသွၼ်ၵၼ်ၵႂႃႇလႆႈထႅင်ႈၼႆလႄႈ မိူဝ်ႈပီ 2009 ပီႈၼွင့်တႆး ၸိူဝ်းယူႇၼႂ်း မိူင်းထႆးလႄႈၼွၵ်ႈမိူင်းၶဝ် ၸင်ႇလႆႈႁဵတ်းပၢင်ၵုမ်ဢုပ်ႇလွင်ႈပၢႆး ပၺ်ၺႃ တႃႇလုၵ်ႈဢွၼ်ႇတႆးလႄႈ ၽႃသႃၵႂၢမ်းလၢတ်ႈတႆး ဢၼ်တေၸႂ်ႉတိုဝ်းထွႆႈၵႂၢမ်း ၶဝ်ႈၸႂ်ပွင်ႇၸႂ် ၵၼ်။
ၼႂ်းပၢင်ၵုမ်လႆႈတတ်းမၵ်းတမ်းပၵ်းပိူင်ဝႆ့ဝႃႈ – လၢတ်ႈမိူၼ် တႅမ်ႈၽႂ်မၼ်း တၢင်းယူႇလွတ်ႈတႆး Speak universally, Write: The Shan path to survival ။
မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 13-1406/2009 ၸိူဝ်းႁဵတ်းၵၢၼ်ၾၢႆႇလိၵ်ႈၾၢႆႇလၢႆး ဢိၵ်ႇတင်းၾၢႆႇႁူင်းပွႆႇသဵင် ၸွမ်းလႅၼ်လိၼ်ထႆး – တႆး လႆႈႁူပ့်ထူပ်း ဢုပ်ႇဢူဝ်းၵၼ်ဝႃႈ ဢၼ်ႁူင်းႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆးႁဝ်းၸုတ်ႈယွမ်း ၶၢတ်ႇပပ့်ႁဵၼ်းၵူႈပၢႆးပၢႆး တႄႇၸဵမ်ပၢႆးၼပ့် ပၢႆးပထဝီႇ (ပၢႆးသၢႆႊ) ဝႆ့ၸိူဝ်းၼၼ့် တေၶိုင်ပွင်ပိၼ်ႇၽႃသႃပၼ်ၵႂႃႇ ပိူဝ်ႈတႃႇလႆႈၸႂ်ႉတိုဝ်းၸိူင့်ႁိုဝ်။
ပေႃးဢုပ်ႇၵႂႃႇဢုပ်ႇမႃး ႁူႉၵႃႈလႆႈဢုပ်ႇပႃးလွင်ႈဝႃႈ တီႈဢၼ်ပိၼ်ႇၽႃသႃၼႆ့ တေလႆႈၸႂ်ႉတိုဝ်းထွႆႈၵႂၢမ်း(term, vocabulary) ၸိူင့်ႁိုဝ် ပေႃးဢမ်ႇမီးထွႆႈၵႂၢမ်းတႆးဝႆ့ၵဝ်ႇၵဝ်ႇ သမ့်တေလႆႈၶူင်ဢွၵ်ႇၸွမ်းလၵ်းပိူင်လၵ်းၵၢၼ်သင်။
ၵူႈၾၢႆႇဢုပ်ႇၵၼ် ထဵင်ၵၼ်သေ တူၵ်းလူင်းလႆႈ လၵ်းၵၢၼ်ၶူင်ထွႆႈၵႂၢမ်း (Principles of coining new words) မိူၼ်ၼင်ႇတီႈတႂ်ႈၼႆ့ ပဵၼ်တီႈလီသူၼ်ၸႂ် ပုၼ်ႈပိူဝ်ႈၸိူဝ်းႁၵ့်လိၵ်ႈတႆး ၵႂၢမ်းတႆးယူႇ။
1. ႁႂ်ႈပဵၼ်ထွႆႈၵႂၢမ်းတႆးလူင်ဢွၼ်တၢင်း လိူၵ်ႈၸႂ်ႉၶေႃႈၵႂၢမ်းဢၼ်တင်းၼမ်ပွင်ႇၸႂ်ငၢႆႈ။
2. ၶတ်းၸႂ်လိူၵ်ႈႁႃထွႆႈၵႂၢမ်း ဢၼ်ပီႈၼွင့်ၶိူဝ်းတႆးတၢင်ႇတီႈ (တႆး – မၢဝ်း၊ ၼိူဝ်၊ လိုဝ့်၊ လႅမ်း၊ လၢဝ်း၊ ထႆး) ပွင်ႇၸႂ်။
3. ၵႃႈၼင်ႇပွင်ပဵၼ်လႆႈ ယႃႇႁႂ်ႈလႆႈၸႂ်ႉတိုဝ်းထွႆႈၵႂၢမ်းမၢၼ်ႈၶူၼ်းၶဝ်း ၼွၵ်ႈသေထွႆႈၸိူဝ်းဢၼ်ပွင်ႇၵၼ်လႄႈ ၸပ်းယၢမ်ႈဝႄႈယၢပ်ႇမိူၼ်ၼင်ႇ (လူဝ်ႇ- မဵဝ်း -ၶၢမ်ႇ -ၶိင်ႇ- တႃႇသေႇ) ပေႃးဝႄႈလႆႈၶႅၼ်းလီ။
4. ထွႆႈၵႂၢမ်းလၢဝ်း ၸိူဝ်းဢၼ်ပွင်ႇၸႂ်ငၢႆႈၼၼ့် ႁႂ်ႈလႆႈဢဝ်ၸႂ်ႉတိုဝ်း [ မိူၼ်ၼင်ႇ ၼင်(ငဝ်းတူင့်) ႁပ့်ႁွင်း (ဢၼ်တႆးၸႂ်ႉၽိတ်းဝႃႈ လပ့်လွင်း) ယွမ်းႁပ့် ႁူင်းႁဵၼ်း ႁူင်းႁႅမ်း ၶွပ်ႈၸႂ် တူဝ်ယၢင်ႇ]။
5. ထွႆႈၵႂၢမ်းလၢဝ်း ဢၼ်လုၵ့်တီႈပႃႇလိ သၼ်သၵိသ့် မႃးၼၼ့် ထုၵ်ႇလီလိူၵ်ႈၸႂ်ႉၽွင်ႈ [(မိူၼ်ၼင်ႇ ) လၵ်းထၢၼ် (သၢၵ်ႈသေႇ)
မႁႃသမုတ့် ပၼ်ႁႃ ထွႆႈၵႂၢမ်းမၢင်ၶေႃႈၼႆ့ ႁဝ်းၸႂ်ႉတိုဝ်းမႃးႁိုင်လႄႈပေႃးပဵၼ်ၵႂၢမ်းႁဝ်းၵႂႃႇယဝ့် (မိူၼ်ၼင်ႇ ၸူၼ် ထမ်း ၽြႃး သိၼ် ၽဵတ်ႇ မုၼ် မူးၸႃး သတ်း)]။
6. သင်ဝႃႈပဵၼ်ထွႆႈၵႂၢမ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢွၵ်ႇသဵင်ငၢႆႈသေ ပွင်ႇၸႂ်ငၢႆႈၼၼ့် ဢမ်ႇတၢပ်ႈၶူင်ဢွၵ်ႇထႅင်ႈ။ ႁႂ်ႈဢဝ်လိၵ်ႈတႆးတႅမ်ႈပဵၼ်သဵင်
ဢင်းၵိတ်းသေၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂႃႇ မိူၼ်ၼင်ႇ gear, view, computer, TV, radio, plastic, video ။
7. ၸိုဝ်ႈမိူင်း ဝဵင်း ဝၢၼ်ႈ ဢိူင်ႇ ႁူၺ်ႈ လွႆ ထိူၼ်ႇ မႄႈၼမ့် ပၢင်ႇလၢႆႇ ရႃႇသီႇ ဢုတု လႄႈၸိုဝ်ႈၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ့်
တႅမ်ႈဢွၵ်ႇၸွမ်းသဵင်ၶွင်ပိူၼ်ႈ မိူၼ်ၼင်ႇမႄႈၼမ့် ႁူင်ႁိူဝ် (Honghe) သပဵၼ်ႊ (Spain) လိင်ႊၶၼ်ႊ (Lincoln) ပိူၺ်ႇၵျိင်း (Beijing) ပေႃးမီးၸိုဝ်ႈလၢႆဢၼ်တႄ့ ႁႂ်ႈမီးၶေႃႈမၢႆတွင်းၵိုၵ်းၸွမ်းလင် မိူၼ်ၼင်ႇ တၼိၼ်းတႃႇရီႇ (တၼၢဝ်းသီ) ၼၢၼ့်ၸၢင့် (လၢၼ့်ၸဝ်ႈ)။
8. ႁႂ်ႈမႅၼ်ႈၸွမ်းလၢႆးၶပ့်ၵႂၢမ်းတႆး (grammar) မိူၼ်ၼင်ႇ Eastern Shan State မိူင်းတႆးပွတ်းဢွၵ်ႇ / ဝၼ်းဢွၵ်ႇ။
ဢမ်ႇၸႂ်ႈၾၢႆႇဢွၵ်ႇမိူင်းတႆး / ဝၼ်းဢွၵ်ႇမိူင်းတႆး။
9. တေလႆႈဢၢင်ႈဢိင် ပပ့်ဢၽိထၢၼ်ႇ မိူၼ်ၼင်ႇ Cushing (1881) Mrs Mix (1920) ၸဝ်ႈပၺ်ၺႃသႃမိ သၢႆပွၼ် (2009) ဢိၵ်ႇပႃးဢၽိထၢၼ်ႇတၢင်ႇပပ့် ၵႃႈဢၼ်ႁႃလႆႈၼၼ့်သေပိၼ်ႇၽႃသႃၵႂႃႇ။
10. မၢႆတူၼ်းသဵင်ႁူၵ်း (ယၵ်းၶိုၼ်ႈ) ၼၼ့် ၸႂ်ႉတိုဝ်းမိူဝ်ႈဢွၵ်ႇသဵင်ၸိုဝ်ႈ ၸိူဝ်းဢၼ်တႆးလူင်ဢမ်ႇမီး မိူၼ်ၼင်ႇ เรญ (Renoo) ႁႂ်ႈတႅမ်ႈရေႊၼူႊ Jimmy Carter = ၵျိမ်ႊမီႊ ၶႃႊတိူဝ်ႊ Kilometer = ၵီႊလူဝ်ႊမီႊတိူဝ်ႊ ။
ၼွၵ်ႈၼၼ့်ၵေႃႈ ဢိင်ၼိူဝ်လွၵ်းၵၢၼ်ၸိူဝ်းၼႆ့သေ မၵ်းတမ်းဝႆ့ထွႆႈၵႂၢမ်းၵူႈၾၢႆႇ တင်ႈဢဝ်ၸဵမ်ၾၢႆႇၵၢၼ်မိူင်း ၵၢၼ်သိုၵ်း ၵၢၼ်ၽွင်းငမ်း မၢႆမီႈ ပထဝီႇ ၸိူဝ်းၼၼ့်ၸူဝ်ႈၶၢဝ်း။
ပိူဝ်ႈတႃႇၶူင်ဢွၵ်ႇထွႆႈၵႂၢမ်းမႂ်ႇမိူဝ်းၼႃႈလႄႈႁဵတ်းဢွၵ်ႇဢၽိထၢၼ်ႇမႂ်ႇၵႂႃႇၼၼ့်တႄ့ ဢွၼ်ၵၼ်ႁၼ်ဝႆ့ႁူဝ်တီးဝႃႈ ဢၽိထၢၼ်ႇဢၼ်ၸဝ်ႈၸၢင်းပၺ်ၺႃသႃမိ(သၢႆပွၼ်) ႁဵတ်းၼၼ့် မႃးတၢင်ႇ (upload) ဝႆ့ၼႂ်းဝႅပ့်သၢႆ့တ်(website) သေ ၽႂ်ႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ လီၵႄႈ/လီမႄးၸိူင့်ႁိုဝ်ၵေႃႈၼႄ့ၼမ်းမႃး။
ၵမ်းလိုၼ်းသုတ်း
15-17/10/2009 တေမီးပၢင်ၵုမ်ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်း လဵပ်ႈႁဵၼ်းလွင်ႈတႆး (ICSS) တီႈၸၼ့်ၸွမ်လူင်ၸုလႃႊလူင်ႊၵွၼ်ႊ (Churalongkorn University) မိူင်းၵွၵ်ႇလႄႈတႆးႁဝ်းၵူႈတီႈတီႈ ၵေႃႈလႆႈမႃးၶဝ်ႈႁူမ်ႈပၼ်ဢဵၼ်ပၼ်ႁႅင်း။
15-16/10/2009 လူဢၢၼ်ႇၽိုၼ်ၶူၼ့်ၵႂႃႇ ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈတႆး။ 17/10/2009 ၾိင်ႈၵႃႈတဵၼ်ႈဝႅၼ်တႆး တင်းသၢမ်ဝၼ်း တေမီးပႃး ပၢင်ၼႄၾိင်ႈႁိတ်ႈႁွႆးတႆး (Exhibition) ။
