လၢႆၸုပ်ႈပၢၼ် ၵၢၼ်ပဵၼ်ၶီႈၶႃႈ

ယၵ်ႉပိုၼ်းပိုၼ်ႉလင် ၾၼ်ႁၢႆႉၸႃႉ

ၽွင်းပၢၼ်ၵျပၼ်ႊၼႂ်းၵႃႈၸိူဝ်းမႃးႁဵတ်းၶုၼ်ၼိူဝ်တႆးၼႆႉ ဢၼ်ထုၵ်ႇၵႆႉၶႆႈၼႄၵၼ် မီးမၢၼ်ႈတင်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈ။ ပေႃးလၢတ်ႈၶိူဝ်း ၶုၼ်ႁၢႆႉၼႆ ပဵၼ်မၢၼ်ႈ ပေႃးလၢတ်ႈၶိူဝ်းၶုၼ်လီၼႆ ပဵၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ။ ၵျပၼ်ႊၼႆႉတႄႉ ဢၼ်မႃး ႁဵတ်းၶုၼ် ၼိူဝ်တႆးၼိူဝ်မၢၼ်ႈ 3 ပီၵူၺ်း။ ၸိူဝ်းၶိုတ်းပၢၼ်ၵျပၼ်ႊတႄႉၵူၼ်းၵႄႇဢႃယု မွၵ်ႈ 70 ပီ ၶဝ်ၵူၺ်း။ ယင်းတေ ဢမ်ႇပေႃး တွင်းလီၵၼ်။
ၵွပ်ႈဝႃႈ မိူဝ်ႈၵျပၼ်ႊၶဝ်ႈမႃး 1942 ဢႃယုတေလႆႈ 4 ၶူပ်ႇ မိူဝ်ႈၵျပၼ်ႊမိူဝ်း တေလႆႈ 7 ၶူပ်ႇၵူၺ်း။

ၵျပၼ်ႊၼႆႉ မိူဝ်ႈသိုၵ်းလူၵ်ႈ (လုမ်ႈၾႃႉ) ၵမ်း 2 (1939-1945) ၸုၵ်းၾၢႆႇၵျိူဝ်ႊမၼီႊသေ ၶႅင်ႇတႃႉၵၼ်တင်း ဢမေႊရိၵၼ်ႊ ဢိင်ႈၵလဵတ်ႈ ၶႄႇလႄႈရတ်ႉသျိူဝ်ႊ။ၶိူင်ႈၵွင်ႈၵၢင်ႇဢမ်ႇၶိုတ်း ပိူၼ်ႈသေတႃႉတိုၵ်းႁၢႆႉ တူင်ႉၼိုင်ဝႆး လႄႈ ၾၢႆႇဢမေႊရိၵၼ်ႊ ဢိင်ႊၵလဵတ်ႈၶဝ်ဢမ်ႇတၼ်းတင်ႈတူဝ်။ဢွၼ်တၢင်းတႄႉပဵၼ်ၾၢႆႇၵၢၼ်ႉ လႆႈထွႆ။ တိုၵ်းၶၢဝ်းႁိုင်မႃးသမ်ႉ ၾၢႆႇၵျပၼ်ႊဢမ်ႇမီးၶိူင်ႈၵမ်ႉၸွႆႈၸွမ်းလႄႈဢမ်ႇၶိုၼ်ႈၼႃႈလႆႈ ၵမ်းလိုၼ်းမႃးၵေႃႈ ပဵၼ်ၾၢႆႇ ၵၢၼ်ႉ။

ၵူၼ်းထဝ်ႈလၢႆၵေႃႉ ၸိူဝ်းယၢမ်ႈႁူပ်ႉပၢၼ်ၵျပၼ်ႊၼၼ်ႉ ဢမ်ႇလူင်လိုမ်းၵၼ်လႆႈ ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းတႄႉ ၾုင်ႁိူဝ်းမိၼ် ၵျပၼ်ႊၾုင်ယႂ်ႇပူၼ်ႉတီႈလႄႈ ၼႃႈမိူင်းပေႃးႁူမ်ႈလပ်းသိင်ႇမိုတ်ႈလူင်ၵႂႃႇၼႆၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ၶဝ်ပွႆႇမၢၵ်ႇ ထိုင်ၸႄႈမိူင်းဝႃႉ ဢၼ်ပဵၼ်ဝၢၼ်ႈၾင်ႉ မူတ်ႉႁႆး မင်းလိူၼ်း ၸိူဝ်းၼၼ်ႉၵွၼ်ႇ။ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၼၼ်ႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ တင်းၵျပၼ်ႊ ၵုမ်ႇၶႅင်ႇၵၼ်သေ ၵမ်းၵမ်းပွႆႇမၢၵ်ႇသႂ်ႇၵၼ်လႄႈႁိူၼ်းလႂ်ဢမ်ႇႁိူၼ်းလႂ်ၵေႃႈ လႆႈႁဵတ်းဝႆႉလုၵ်းၶုမ်မႅပ်း သေႃႉမၢၵ်ႇတႂ်ႈလိၼ် ပေႃးလႆႈယိၼ်းသဵင်ႁိူဝ်းဝိၼ်မႃးၵေႃႈ ဢွၼ်ၵၼ်လႅၼ်ႈၶဝ်ႈလုၵ်းၶုမ်လိၼ်။ ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ ၽၢတ်ႇႁိူၼ်းၽၢတ်ႇယေးသေၵႂႃႇႁဵတ်းသုမ်ႉႁဵတ်းသွင်းယူႇၼႂ်းထိူၼ်ႇၼႂ်းၶိူဝ်း။

ပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်ပိူၼ်ႈဝႃႈငိုၼ်းမၢၼ်ႈၵႃႈထုၵ်ႇသုတ်းယဝ်ႉ။ ၵႂႃႇၵၢတ်ႇလႆႈပႃးသႃႉသႂ်ႇငိုၼ်းၵႂႃႇပဵၼ်သႃႉ ပွၵ်ႈမႃးၵေႃႈလႆႈ ၽၵ်းတၢင်းၵိၼ်တၢင်းယႅမ်ႉမႃးၶိုၼ်းၼိုင်ႈသႃႉပဵင်းၵၼ်ၵူၺ်းၼႆယဝ်ႉ။ ငိုၼ်းၸေႈၵျပၼ်ႊၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးၶူဝ်းၶွင်ၵႃႈၶၼ် ယႂ်ႇႁပ်ႉႁွင်းဝႆႉမိူၼ်ငိုၼ်းဢမေႊရိၵၼ်ႊ ၊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶဝ်လႄႈၶၼ်ၶူဝ်းသိၼ်ၵႃႉၵူႈပိူင်ၵေႃႈသုင်။ ၵမ်ႈၽွင်ႈၼႆႉ ဝၢႆးသိုၵ်းယဝ်ႉၵေႃႈၵိုတ်းငိုၼ်းၵျပၼ်ႊဝႆႉ ထူင်ၸၢၼ်ႈ ပဵၼ်လၢႆလၢႆထူင် ဢမ်ႇၸၢင်ႈဢဝ်ၵႂႃႇၸႂ်ႉတီႈလႂ်။

ဢၼ်ၵူၼ်းထဝ်ႈဢမ်ႇလိုမ်းလႆႈထႅင်ႈပိူင်ၼိုင်ႈတႄႉ ပေႃးဝႃႈၵျပၼ်ႊၶဝ်ႈဝၢၼ်ႈၶဝ်ႈဝဵင်းၵေႃႈ တဝ်ႁႃတိၺွပ်းၶႄႇ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵွပ်ႈဝႃႈၵျပၼ်ႊတင်းၶႄႇၼႆႉ ၶဝ်ၸင်းၵၼ်လိူဝ်လူၼ်ႉသုတ်းပၵ်းယဝ်ႉ။ ၸင်းၵၼ်ပူၼ်ႉလိူဝ်မႅဝ်းတင်း မႃ လူးၵွၼ်ႇ၊ ပေႃးၺွပ်ႈလႆႈၶႄႇၼႆၵေႃႈ “ႁဵတ်းမိူၼ်ဝႃႈၺွပ်းလႆႈမႃ” ဝႃႈၼႆ။ ၵူၺ်းၵႃႈဢမ်ႇလႆႈၸီႉၸႅင်ႈၼႄဝႆႉဝႃႈ ၶဝ်ဢဝ်ၵႂႃႇ ႁဵတ်းၸိူင်ႉႁိုဝ်။

ပၢၼ်ၼၼ်ႉ ပေႃးပဵၼ်ၸၢႆးတႆး ဝဵင်းဢွၼ်ႇ၊ ဝၢၼ်ႈၼွၵ်ႈၼႃးပၢင်ႇၸိုင် သၵ်းလၢႆးၵူႈၵေႃႉလႄႈ ၵမ်ႈၼမ်လွတ်ႈတိ လွတ်ႈ တၢႆ။ ၵျပၼ်ႊၵေႃႈတိုၼ်းမၢႆၸႂ်ဝႆႉဝႃႈ ပေႃးပဵၼ်တႆးတေမီးလၢႆးသၵ်းၸွမ်းတူဝ်ၸွမ်းၶႅၼ်ၸွမ်းၶႃ။ ပေႃးဢမ်ႇမီး လၢႆးသၵ်းၵေႃႈ ပွင်ႇဝႃႈပဵၼ်ၶႄႇၼႆတိၵ်းတိၵ်း။ ၵွပ်ႈၼၼ် ၸိူဝ်းပဵၼ်ၶႄႇပၢၼ်ၼၼ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ်သၵ်းလၢႆးပေႃးတဵမ် ဝၢၼ်ႈတဵမ်မိူင်း။

လုင်းၶုၼ်ၵျႃႇပုတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ ၼွၵ်ႈသေသၵ်းလၢႆးယဝ်ႉယင်းလႆႈဢူမ်သူပ်းဝႆႉၵႃႇထႃႇဢၼ်ဝႃႈ “ပႃႇယီႊ” (တႆး) ႁႂ်ႈပေႃး လွတ်ႈတၢႆ မိူဝ်းႁူပ်ႉၺႃးၵျပၼ်ႊ။

ၵူၼ်းထဝ်ႈၶဝ်ၵႆႉၶႆႈၼႄဝႃႈ ပၢၼ်ၵျပၼ်ႊၼၼ်ႉ ၵွပ်ႈဝႃႈ လွင်ႈၵၢၼ်ၵႃႉ လွင်ႈၵၢၼ်ဢႅဝ်ႇတွင်ႈတဵဝ်း ဢမ်ႇၶႂ်ႈမီး ယဝ်ႉလႄႈပႃးၵၼ် “ႁၢမ်းႁႅၵ်းၶၢတ်ႇၶူဝ်းၼုင်ႈၶူဝ်းဝႆ ၸိူဝ်းလႆႈၼုင်ႈၽႃႈထူင်ၸၢၼ်ႈၵေႃႈမီး ၶဝ်ႈတႄႉဢမ်ႇဢိုပ်း ၵွပ်ႈလႆႈၾုၵ်ႇလႆႈသွမ်ႈယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈသမ်ႉဢိုပ်းၵိူဝ် “တီႈမိူင်းပၼ်ႇၼႆႉၵိူဝ်ၼိုင်ႈၸွႆႉလႅၵ်ႈ ၶမ်းၼိုင်ႈၵျၢပ်ႈၵွၼ်ႇဢိူဝ်ႈ” – မႄႈထဝ်ႈ ဢႃယု (85 ပီ) မေးၼၢင်းၸဝ်ႈႁၢၼ်ၼွႆႉဢိၼ်း (ၼုမ်ႇသိုၵ်းႁၢၼ်) ၶႆႈၼႄမိူဝ်ႈမၼ်းၸဝ်ႈပႆႇလူႉသဵင်ႈ။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလၢႆးႁဵတ်းလၢႆးသၢင်ႈၵျပၼ်ႊ ဢၼ်ၵူၼ်းထဝ်ႈၶဝ်ဢၢမ်းဢမ်ႇသုတ်းဢမ်ႇဝၢႆးၼၼ်ႉ “မီးတႃႈၼမ်ႉယူႇၵေႃႈ ၶဝ်ဢမ်ႇဢၢပ်ႇ သမ်ႉဢဝ်ၽႃႈၸုပ်ႉၼမ်ႉသေၸဵတ်ႉၸွမ်းတူဝ်ၵူၺ်း” ဝႃႈၼႆ။

ၵျပၼ်ႊၼႆႉ ၸွင်ႇႁၢႆႉမိူၼ်ၶႄႇၶဝ်ၵႆႉဝႃႈၼႄႇ?။

ၵမ်ႈၽွင်ႈဝႃႈတႄႉ မိူဝ်ႈတႄႇမႃးမႂ်ႇတႄႉလီယူႇ။ ဝၢႆးၵၢၼ်ႉသိုၵ်းသေ တေပွၵ်ႈမိူဝ်းၼၼ်ႉႁၢႆႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈၵမ်ႈၽွင်ႈသမ်ႉဝႃႈ ၵျပၼ်ႊႁၢႆႉၸဵမ်မိူဝ်ႈမႃးယဝ်ႉ။

ၵွပ်ႈၵၼ်ႉၸၼ်လႄႈမၢၼ်းလုၵ်ႈလၢႆၶဝ်ၵေႃႈမီး။ ၶၢၼ်းပူႇၵၢင်ႉပူႇႁဵင်ႁႃပၼ်မႄႈယိင်း။ (မိူင်းပိူၼ်ႈတႄႉ) ၽူႈယိင်း တင်းၼမ်ယွၼ်းၵႃႈသေႁၢႆ(လူႉသုမ်း) ယွၼ်ႉလႆႈလူႉတူဝ်လူႉၶိင်းၵွပ်ႈလႆႈၵႂႃႇပဵၼ်မေးၵွမ်ႇၸႂ်သိုၵ်းၵျပၼ်ႊ ဢၼ်ႁွင်ႉ ဝႃႈ – (con front women) မိူင်းႁဝ်းတႄႉဢမ်ႇတွၼ်ႉ ယိၼ်းဝႃႈမီးၽႂ်ယွၼ်း။

ဢမ်ႇလိူဝ်သေႁေႃၸဝ်ႈၾႃႉယွင်ႁူၺ်ႈ ယင်းလႆႈထုၵ်ႇသိုၵ်းၵျပၼ်ႊ မႃးတွႆႇၽၵ်းတူၵၢင်ၶမ်ႈၵၢင်ႈၶိုၼ်းသေ ထၢမ်ႁႃ ၽူႈယိင်းလႄႈ ၸိူဝ်းပဵၼ်လုၵ်ႈလၢၼ်ပီႈၼွင်ႉၸဝ်ႈၾႃႉၼၼ်ႉ ယင်းလႆႈပၢႆႈၵႂႃႇယူႇပိၵ်ႇထိူၼ်ႇႁၢင်ၶိူဝ်း ၾင်ႇၼွင် ႁၢႆးယႃႈၼႆၼၼ်ႉ လုၵ်ႈယိင်းၸဝ်ႈသူၺ်ႇတႅၵ်ႈ ၸဝ်ႈၸၼ်ႇတႃႇ ၶႆႈၼႄဝႆႉၼႂ်းပပ်ႉမၼ်းၸဝ်ႈ The Moon Princess ။

ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉယွၼ်ႉဝႃႈ ၵျပၼ်ႊဢမ်ႇၸႂ်ႈၸၢဝ်းၼပ်ႉထိုဝ်ပုတ်ႉထၵူႈၵေႃႉလႄႈ လၢတ်ႈတေႃႇသင်ၶၸဝ်ႈၵေႃႈ ဢမ်ႇမီးလွင်ႈဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇငႄႈငၢမ်း။ ဝႃႈ “မႅင်းလိူင်” ငၢႆးမိူၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်ႁွင်ႉသင်ၶၸဝ်ႈဝႃႈ “ၵူၼ်းလိူင်” “ၵူၼ်းဝႆၽႃႈလိူင်” ။ ဢၼ်လီၸဵပ်းၸႂ်သုတ်ပၵ်းၼၼ်ႉ ဢဝ်ႁုၼ်ႇႁၢင်ႈၽြႃးမႆႉ ႁဵတ်းၵဵင်းၾႆးသေပိင်ႈပႃ ၸီႇမူ ယၢင်ႈၼိူဝ်ႉ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

လွင်ႈယိုဝ်းၵိၼ်ဝူဝ်းၵႂၢႆး ဢဝ်လၢႆၶူဝ်းၶွင် ၸႂ်ႉႁၢပ်ႇၶျေႃး ၼမ်းတၢင်း ၵၼ်ႉၸၼ်လူလၢႆ ဢဝ်တၢႆၵူၼ်း ၊ ၽဝ်ႁေႃ ၽဝ်ႁိူၼ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ဢမ်ႇပေႃးပိူင်ႈၵၼ်တင်းပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်။ ၼႂ်းမိူင်းၼွင် တင်း ဝၢၼ်ႈၸိင်း မိူင်းယၢင်း ႁူဝ်ၾၢႆ ႁၢႆးလၢႆႈၸိူဝ်းၼႆႉ ပေႃးပဵၼ်ၾိုၼ်းပဵၼ်ၾႆးၼႆ ၵူၼ်းထဝ်ႈၵေႃႉၼိုင်ႈယင်းတိုၵ်ႉတွင်း။ ၵျပၼ်ႊၵမ်ႈၽွင်ႈ ဢမ်ႇမီး ၾိုၼ်းၵေႃႈဢမ်ႇႁႃ ယႃႉဢဝ်ႁိူၼ်းလေႃႉၵူၼ်းဝၢၼ်ႈသႂ်ႇၾႆး။

ၵူၼ်းၵမ်ႈဢေႇ ႁူႉမႅၼ်ႈတွင်းဝႃႈ – ၵျပၼ်ႊပဵၼ်ၶုၼ်ၼၼ်ႉ ဢဝ်မိူင်းတႆးၸႅၵ်ႇပဵၼ်သွင်ႇၾၢၵ်ႇ ဝၼ်းတူၵ်းၶူင်းပၼ် မၢၼ်ႈ ဝၼ်းဢွၵ်ႇၶူင်းပၼ်ထႆး။
ၸင်ႇဝႃႈၵူၼ်းမိူင်းတႆး လႆႈႁူမ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢမေႊရိၵၼ်ႊ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းတပ်ႉသိုၵ်းဢိင်းၵလဵတ်ႈ မိူၼ်ၸဝ်ႈထုၼ်း ယဵၼ်ႇ ၊ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်းၶဝ် ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းတပ်ႉမၢႆ 136 မိူၼ်ၸဝ်ႈၼွႆႉ ၶဝ်ႈၼႂ်းတပ်ႉ 101 မိူၼ်ၸဝ်ႈၵွၼ်းၸိူင်း ၵေႃႈ ယၢမ်ႈ ၶဝ်ႈႁူမ်ႈတိုၵ်းတေႃးၵျပၼ်ႊမႃး။

ဝၢႆးသိုၵ်းယဝ်ႉ ဢၼ်တၢင်းမိူင်းတႆးပွင်ႉၶၢင်းၼၼ်ႉတႄႉ ၵျပၼ်ႊၵၢၼ်ႉသိုၵ်းယဝ်ႉ လႆႈသၢႆႈတႅၼ်းၵႃႈသေႁၢႆလူႉသုမ်း တေႃႇ ၵူႈမိူင်းမိူင်း။ မိူင်းမၢၼ်ႈၵေႃႈလႆႈ မိူင်းတႆးသမ်ႉဢမ်ႇလႆႈ။ ၵမ်ႈၽွင်ႈဝႃႈ ၾၢႆၼမ်ႉၽီလူးႁဵတ်းႁူင်းၾႆးၾႃႉ (လေႃးပီႇတ) ၼႆႉ ၵျပၼ်ႊႁဵတ်းၼႂ်းယၢင်းလႅင် လတ်းၽၢၼ်ႇမိူင်းတႆးၵႂႃႇဝႃႈၼႆ။ ၵူၺ်းၵႃႈဢၼ်ၼႄႉၼွၼ်းတႄႉ မိူင်းတႆးတင်း ယၢင်းလႅင် ဢမ်ႇလႆႈၸႂ်ႉၾႆးၾႃႉ ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈမိူင်းတူဝ်ၵဝ်ႇဢွၵ်ႇၵႂႃႇ။

လုင်းထုၼ်းမိၼ်ႉ တူၼ်ႈတီး (1927-1997) တႄႉ တႅမ်ႈဝႆႉၼႂ်းပပ်ႉ “ၶေႃႈၶွင်ႈၸႂ်မိူင်းတႆး” (Shanland’s Grievances) ဝႃႈ တၢင်းႁၢႆႉတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈၼႆႉ မၼ်းယင်းလႆႈတီႈ 1 ထႅင်ႈလူးၵွၼ်ႇ။