UNICEF မိူင်းမၢၼ်ႈ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝႃႈ ၼႂ်းပီ 2024 ၼႆႉ လုၵ်ႈဢွၼ်ႇမိူင်းမၢၼ်ႈ ႁူပ်ႉတၢင်းယၢပ်ႇၽိုတ်ႇလွင်ႈ ဢမ်ႇလႆႈတၢင်းၵမ်ႉၸွႆႈ ၵူၼ်းတေႃႇၵူၼ်းတူၺ်းလူၸွႆႈထႅမ်ၵၼ် ဝႆႉႁၢဝ်ႈႁႅင်း။
ပိူင်လူင်ပဵၼ်ယွၼ်ႉပၢင်တိုၵ်းသိုၵ်းသိူဝ် ၼႂ်းပိုၼ်ႉတီႈ၊ ပဵၼ်ယွၼ်ႉၵၢပ်ႈတၢင်းပဵၼ်ၶူဝ်ႊဝိတ်ႉ လႄႈ ႁူပ်ႉၽေးသိင်ႇဝႅတ်ႉလွမ်ႉ လႄႈၽေးဢိုပ်းယၢၵ်ႈ။
ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၽေးၸိူဝ်းၼႆႉသေ တုမ်ႉတိူဝ်ႉၵူၼ်းမိူင်း 14 လၢၼ်ႉပၢႆ ၼႂ်းပတ်းပိုၼ်ႉၸိုင်ႈမိူင်း။ ၼႂ်းၼၼ်ႉ ပႃးလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ 5 လၢၼ်ႉပၢႆ ။ တုမ်ႉတိူဝ်ႉလွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး တုမ်ႉတိူဝ်ႉပႃးပၢႆးပၺ်ၺႃ။ လူဝ်ႇတၢင်းၸွႆႈထႅမ်ႁၢဝ်ႈႁႅင်း။
ပၢင်တိုၵ်းသိုၵ်းသိူဝ်ၼႆႉ ယၢမ်းလဵဝ်လၢမ်းၽႄႈပဵၼ်ႁႅင်း ၼႂ်းၸႄႈမိူင်းၶျၢင်း၊ မိူင်းယၢင်းလႅင်၊ မိူင်းယၢင်းၽိူၵ်ႇ၊ မိူင်းမွၼ်း၊ မိူင်းတႆး၊ မိူင်းရၶၢႆႇ ၊ တိူင်းမၵူၺ်း၊ တိူင်းၸေႈၵႅင်း၊ တိူင်းတၼၢဝ်းသီၸိူဝ်းၼႆႉၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး ယၢမ်းလဵဝ်လၢမ်းၶဝ်ႈပႃးထိုင်ၼႂ်းတိူင်းပႃႇၵိူဝ်။
UNICEF လၢတ်ႈဝႃႈ ၵူၼ်းတင်းပတ်းပိုၼ်ႉၸိုင်ႈမိူင်း လႆႈပၢႆႈၽေးသိုၵ်း 3 သႅၼ်ပၢႆ ဝႃႈၼႆသေတႃႉ ၼႂ်းၽႅၼ်ယၼ်ႇသိုၵ်း 1027 ၵမ်းသွင်ၼႆႉၵူၺ်း ၵူၼ်းမိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ လႆႈပၢႆႈၽေးသိုၵ်း ဢမ်ႇယွမ်း 2 သႅၼ်။
လုၵ်ႈဢွၼ်ႇၼႂ်းၼႃႈလိၼ်သိုၵ်းၼႆႉ ၵမ်ႈၼမ် မၢတ်ႇၸဵပ်းလူႉတၢႆယွၼ်ႉၺႃးၸၢၵ်ႇမၢၵ်ႇ၊ ယွၼ်ႉယဵပ်ႇၺႃးမၢၵ်ႇမႅင်းၾင်လိၼ်။ ယွၼ်ႉလဵၼ်ႈမၢၵ်ႇၵွင်ႈၸိုၼ်းယၢမ်း ဢၼ်ၵိုတ်းဝႆႉၽွင်းပၢင်တိုၵ်းသေ တႅၵ်ႇတိူဝ်ႉသႂ်ႇ ထိုင်တီႈလူႉတၢႆၵေႃႈ ၶႂ်ႈဝႃႈမီးၵူႈဝၼ်း။
ဢၼ်ၺႃးၸုမ်းယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇတီႉၺွပ်းၵႂႃႇၸွမ်းသၢႆသိုၵ်းသေဢဝ်ႁဵတ်းႁူဝ်ႉႁႄႉတၢႆတၢင် ဢမ်ႇၼၼ် ၸုမ်းယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇၶဝ်ႈယူႇၼႂ်းဝၢၼ်ႈဝဵင်း ႁိူၼ်းယေးၵူၼ်းမိူင်းသေ ဢဝ်ၵူၼ်းမိူင်းလႄႈ လုၵ်ႈဢွၼ်ႇႁဵတ်းႁူဝ်ႉႁႄႉတၢႆတၢင်ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈမီးၼမ်။
ပေႃးတူၺ်းၶိုၼ်းပၢင်တိုၵ်း ဝၢႆးလင်သိုၵ်းမၢၼ်ႈယိုတ်းဢႃႇၼႃႇၸိုင်ႈမိူင်းမႃးၼႆႉ မိူၼ်ၼင်ႇၼႂ်းမိူင်းယၢင်းလႅင်၊ တိူင်းၸႄႈၵႅင်း၊ မိူင်းရၶၢႆႇ ၸိူဝ်းၼႆႉ ၺႃးသိုၵ်းမၢၼ်ႈတီႉဢဝ်လုၵ်ႈဢွၼ်ႇလႄႈၵူၼ်းမိူင်းၵႂႃႇၸွမ်းသၢႆသိုၵ်းၼမ်။ ၸုမ်းသုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်းမိူင်းယၢင်းၽိူၵ်ႇဢွၵ်ႇလိၵ်ႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝႆႉၽိုၼ်ၼိုင်ႈ ပႃးဝႆႉ 3 တွၼ်ႈ။ ၼႂ်းလိၵ်ႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ KHRG ၼၼ်ႉပႃးဝႆႉဝႃႈ – သိုၵ်းမၢၼ်ႈတီႉဢဝ်ၵူၼ်းမိူင်း ၵႂႃႇၸႂ်ႉၼႂ်းၵၢၼ်ထူဝ်းသိုၵ်း ဢဝ်ၵႂႃႇႁဵတ်းႁူဝ်ႉႁႄႉတၢႆတၢင်ၼႆႉ ၼႂ်းပီ 2023 ၵူၺ်း ဢမ်ႇယွမ်း 600 ၵေႃႉ။ ၼၢင်းယိင်းလႄႈလုၵ်ႈဢွၼ်ႇၵေႃႈဢမ်ႇဝႆႉ တီႉဢဝ်ၵႂႃႇမူတ်း။
လွင်ႈႁၢမ်ႈႁႄႉ ဢဝ်ၵူၼ်းမိူင်းပဵၼ်ပဝ်ႉမၢႆၵၢၼ်သိုၵ်း၊ လွင်ႈတီႉဢဝ်ၵူၼ်းမိူင်းၵႂႃႇၸွမ်းပႃးသၢႆသိုၵ်း ဢဝ်ႁဵတ်းႁူဝ်ႉႁႄႉတၢႆတၢင်ၼႆႉ – ပၵ်းပိူင်မၢႆမီႈ လွင်ႈဢီးလူၸွႆႈထႅမ်ၵူၼ်းတေႃႇၵူၼ်း ၵူႈၸိုင်ႈမိူင်း IHL ၼၼ်ႉ ႁၢမ်ႈႁႄႉဝႆႉတီႈမတ်ႉတႃပၵ်းပိူင် 97 ၼၼ်ႉၵမ်းသိုဝ်ႈ။ သိုၵ်းၸုမ်းလႂ်ပူၼ်ႉပႅၼ်လွင်ႈၼႆႉၸိုင် ၼပ်ႉသွၼ်ႇဝႃႈပူၼ်ႉပႅၼ်မၢႆမီႈၵေႃႇၵၢၼ်ႁၢႆႉ ၽဵဝ်ႈမူၺ်ႉၶိူဝ်းၵူၼ်း ၵမ်းသိုဝ်ႈ။ ပူၼ်ႉပႅၼ် ၾိင်ႈပိူင်ၶေႃႈႁႅၵ်ႈ မတ်ႉတႃ 7 ဢဝ်ၵူၼ်းမိူင်းမႃးၵႅတ်ႇၶႄၸုမ်းယိပ်းၵွင်ႈ။ ဢၼ်ဢဝ်လုၵ်ႈဢွၼ်ႇမႃးႁဵတ်းႁူဝ်ႉႁႄႉတၢႆတၢင် ထႅဝ်သိုၵ်း ဢမ်ႇၼၼ် ၼႃႈသိုၵ်းၼၼ်ႉၵေႃႈ ပူၼ်ႉပႅၼ်ပႃးသုၼ်ႇလႆႈလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ။ ၼႆႉၵေႃႈ ၽိတ်းပၵ်းပိူင်သိုၵ်း။ ဢၼ်တီႉၵူၼ်းမိူင်း လႄႈလုၵ်ႈဢွၼ်ႇၵႂႃႇယူႇၸွမ်းၼႂ်းၵၢၼ်တူင်ႉၼိုင် ၵၢၼ်သိုၵ်းသေ ဢမ်ႇလဵင်ႉၶဝ်ႈလဵင်ႉၼမ်ႉ၊ ပွႆႇဢိုပ်းပွႆႇယၢၵ်ႈ ပေႉၵိၼ်လူလၢႆၼၼ်ႉၵေႃႈၽိတ်းပၵ်းပိူင် ရူမ်ႊ တွၼ်ႈ 7-1-ၸ ၼၼ်ႉသေ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၵၢၼ်ပူၼ်ႉပႅၼ်တဵၵ်းတဵင်ၽဵဝ်ႈမူၺ်ႉၵူၼ်း ဢၼ်ၼိုင်ႈ။
ပေႃးတူၺ်းၼႂ်းမိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇတႄႉ ဢၼ်တီႉၵႂႃႇၸွမ်းသၢႆသိုၵ်း ဢမ်ႇမီးၵမ်းသိုဝ်ႈသေတႃႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႈ လႄႈ ၸုမ်းယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ၸၢဝ်းၶိူဝ်း ၸုမ်းသိုၵ်းၵဝ်ႈၵၢင်ႉ ၶဝ်ႈယိုဝ်းၵၼ်ၼႂ်းဝၢၼ်ႈၼႂ်းဝဵင်း တႄႇဢဝ်ပၢင်တိုၵ်းဝဵင်းလၢဝ်ႇၵၢႆး မိူဝ်ႈႁၢင်ပီ 2023 မႃးတေႃႇထိုင် လိုၼ်းသုတ်းပၢင်တိုၵ်း သီႇပေႃႉ- ၼွင်ၶဵဝ် ဢၼ်တိုၵ်ႉပဵၼ်ယူႇဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ။ ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း ၸမ်ပီၼႆႉ သိုၵ်းတင်းသွင်ၸုမ်းၶဝ်ႈယူႇၼႂ်းဝၢၼ်ႈၼႂ်းဝဵင်း၊ ၼႂ်းႁိူၼ်းယေးၵူၼ်းမိူင်း၊ ၼႂ်းဝတ်ႉဝႃးၽႃသိူဝ်ႇပိုၼ်ႉတီႈသႃႇသၼႃႇ ၼႂ်းႁူင်းႁဵၼ်း ႁူင်းယႃ သွၼ်ႈယူႇဢဝ်ႁဵတ်းတီႈႁႄႉၵင်ႈတူဝ် တႃႇယိုဝ်းသိုၵ်း။
လွင်ႈၼႆႉႁဵတ်းႁႂ်ႈထႅင်ႈၸုမ်းၼိုင်ႈ ဢဝ်ပဵၼ်ၼႃႈတိူဝ်ႈၶေႃႈဢၢင်ႈသေ ဝႆႉပဝ်ႉမၢႆၸၢၵ်ႇသိုၵ်းသေပိုတ်းယိုဝ်းပႃးႁူင်းႁေႃ ႁိူၼ်းယေးၵူၼ်းမိူင်း ။ ပွႆႇမၢၵ်ႇလူင်သႂ်ႇ ယိုဝ်းၵွင်ႈလူင်သႂ်ႇ ႁိူၼ်းယေးၵူၼ်းမိူင်းသမ်ႉပေႃး လူႉၵွႆ ၵူၼ်းမိူင်းလဵၵ်ႉယႂ်ႇၼုမ်ႇထဝ်ႈ လႆႈတၢႆပဵၼ်ၵေႃႇပဵၼ်ၵွင် ။
မိူၼ်ၼင်ႇၽႅၼ်ယၼ်ႇသိုၵ်း 1027 တွၼ်ႈသွင် ၽွင်းလိူၼ်ၵျူႊလၢႆႊ လႄႈ ဢေႃႊၵတ်ႉသ် 2024 – တၢင်းပွၵ်ႉပူႇတႃႇ (တႃႈရူတ်ႉၾႆး) ၊ၵၢတ်ႇပွၵ်ႉ 5၊ ပွၵ်ႉ 1 ဝဵင်းလႃႈသဵဝ်ႈၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈသင်၊ မိူၼ်ၼင်ႇတီႈၵၢတ်ႇလူင်ဝဵင်းသႅၼ်ဝီ သိုၵ်းမၢၼ်ႈယိုဝ်းမၢၵ်ႇလူင် မိူဝ်ႈၼႂ်းလိူၼ်ၵျူႊလၢႆႊ ၼၼ်ႉလႄႈသင်၊ မိူၼ်ၼင်ႇတီႈၵၢတ်ႇလူင် ဝဵင်းၵူတ်ႉၶၢႆ ဢၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈယိုဝ်းမၢၵ်ႇလူင်တူၵ်းသႂ်ႇမိူဝ်ႈႁူဝ်လိူၼ်ဢေႃႊၵတ်ႉသ်ၼႆႉလႄႈသင် ႁဵတ်းႁႂ်ႈတုမ်ႉတိူဝ်ႉၵူၼ်းမိူင်းမၢတ်ႇၸဵပ်းလူႉတၢႆၸွမ်း။ လွင်ႈၼႆႉၵေႃႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ပႃးၸဵမ်ၸုမ်းယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇၸၢဝ်းၶိူဝ်းဢမ်ႇၸွမ်းၶေႃႈတူၵ်းလူင်းၵျီႊၼီႊဝႃႊၶွၼ်ႊဝႅၼ်ႊသျိၼ်ႊ လွင်ႈတေလႆႈငိူင်ႉဝႄႈ လွင်ႈပိုတ်းယိုဝ်းတီႈယူႇတၼ်းသဝ်းၵူၼ်းမိူင်း ၽွင်းပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်း။
လွင်ႈၽေးဢိုပ်းယၢၵ်ႇ ယၢပ်ႇၽိုတ်ႇၸိူဝ်းၼႆႉပဵၼ်ဢၼ် လွၵ်ႇငိုတ်ႈ လွင်ႈယူႇလွတ်ႈ ၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ လုၵ်ႈဢွၼ်ႇ၊ ပဵၼ်ဢၼ်လွၵ်ႇငိုတ်းလွင်ႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇဝၢၼ်ႈမိူင်းၼႂ်းမိူဝ်းၼႃႈပႃး ။
ၸွမ်းၼင်ႇ Customary International Law Rules 70 and 71 တႄႉတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ -ႁၢမ်ႈၸႂ်ႉလွၵ်းလၢႆး လႄႈပၢႆးတိုၵ်း ဢၼ်ၸၢင်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈမၢတ်ႇၸဵပ်း ႁၢဝ်ႈႁႅင်း ဢမ်ႇၼၼ် ဢၼ်တေၸၢင်ႈပဵၼ်လွင်ႈတုၵ်ႉၶ ဢၼ်ဢမ်ႇထုၵ်ႇလီပဵၼ်။ ႁၢမ်ႈၸႂ်ႉၶိူင်ႈယိပ်း ဢၼ်ဢမ်ႇၸႅၵ်ႇၽႄလႆႈ ၵူၼ်းသိုၵ်း ၵူၼ်းမိူင်း ၶူဝ်းၶွင်သိုၵ်း ၶူဝ်းၶွင်ၵူၼ်းမိူင်း ။
ၽွင်းပၢင်တိုၵ်းသိုၵ်းသိူဝ် ၼႂ်းမိူင်းၼၼ်ႉ ၼင်ႇႁိုဝ်တေဢမ်ႇတုမ်ႉတိူဝ်ႉလုၵ်ႈဢွၼ်ႇ လႄႈၵူၼ်းမိူင်းၼၼ်ႉ ဢိင်ၼိူဝ်ၶေႃႈလႆႈၸႂ် Geneva Convention သေ ယူႇတီႈမူႇၸုမ်း Geneva Call ၶိုၼ်းတႅမ်ႈဝႆႉ ၶိူင်ႈယိပ်း ၵွင်ႈၵၢင်ႇဢၼ်ၸႂ်ႉၼႂ်းၵၢၼ်တိုၵ်းဢၼ်မၵ်းၶၢၼ်းဝႆႉ ႁႂ်ႈလႆႈၸႂ်ႉပဵၼ်တီႈပဵၼ်တၢင်း တႄႉပဵၼ် မိူၼ်ၼင်ႇ – ၶိူင်ႈယိပ်း ဢၼ်ၸၢင်ႈႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၾႆး လုၵ်ႉမႆႈ၊ မၢၵ်ႇၾင်လိၼ် ၸိူဝ်းဢၼ်ၸႂ်ႉၶိူင်ႈၵုမ်းတၢင်းၵႆ ၶိူင်ႈယိပ်း ဢၼ်မီးလေႇသႃႇ ႁႅဝ်ႉ ၸိူဝ်းၼႆႉသေ ၶိူင်ႈယိပ်းဢၼ်ႁႄႉႁၢမ်ႈဝႆႉ တိုၼ်းဢမ်ႇထုၵ်ႇလီ ၸႂ်ႉၼႂ်းပၢင်တိုၵ်း တႄႉပဵၼ်မိူၼ်ၼင်ႇ ၶိူင်ႈယိပ်းမီးၵွင်ႉ- ပဵၼ်ၵွင်ႉ မၢၵ်ႇဢၼ်မေႃတႅၵ်ႇၽႄႈ မၢၵ်ႇၾင်လိၼ် ဢၼ်လုၵ်ႉတီႈ တူဝ်ယိူဝ်ႇၵေႃႉတိူဝ်ႉသႂ်ႇသေတႅၵ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉ။
ၵွပ်ႈၼႆလႄႈ ၸုမ်းသုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်းယၢင်းလႅင် တုၵ်းယွၼ်းပၼ်တၢင်းၶႆႈၸႂ်ထိုင် ၸုမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵူႈမိူင်းမိူင်း ၊ ၸုမ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈသေ ဢၼ်ႁဵတ်းၵၢၼ်တႃႇတူင်ႇဝူင်းၵူုၼ်း၊ ၸုမ်းၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉဝႆႉဝႃႈ – ဢၼ်ၸုမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇလိူၵ်ႈပိုၼ်ႉတီႈ ၵူၼ်းမိူင်း ၵူၼ်းသိုၵ်းသေ ယိုဝ်းၵွင်ႈလူင်သႂ်ႇ ပွႆႇမၢၵ်ႇသႂ်ႇ ပူၼ်ႉပႅၼ်သုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်းယူႇၼႆႉ ၶႂ်ႈႁႂ်ႈမၵ်းမၼ်ႈမၢႆဝႃႈ သိုၵ်းမၢၼ်ႈပဵၼ် ၽူႈၶွင်ႈမၢၵ်ႇၵမ်းသိုဝ်ႈ ၼႆသေ ယႃႇမၵ်းမၼ်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈပဵၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ပဵၼ်တၢင်းၵၢၼ်လႃးလႃး။
ယူႇတီႈလုမ်းတြႃး ICC သေ ႁႂ်ႈဢဝ်လိူင်ႈပၼ်တူတ်ႈတၢမ်ႇ သိုၵ်းမၢၼ်ႈႁႂ်ႈလႆႈ။ တုၵ်းယွၼ်းထိုင်ၸုမ်းတူင်ႇဝူင်းၵူၼ်း လႄႈၸုမ်းၸိူဝ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸိူဝ်းၼႆႉ ႁႂ်ႈၶတ်းၸႂ် ၸွႆႈထႅမ်ပၼ် ၵူၼ်းၸိူဝ်းၺႃးဢၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈပူၼ်ႉပႅၼ်သုၼ်ႇလႆႈဝႆႉၸိူဝ်းၼၼ်ႉ။ ႁႂ်ႈဢွၼ်ၵၼ်သႂ်ႇႁႅင်း ဢိုတ်းႁႅတ်ႉပၢႆးမၢၵ်ႈမီးသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၼင်ႇႁိုဝ်မၼ်းတေဢမ်ႇၸၢင်ႈသိုဝ်ႉၶိူင်ႈၵွင်ႈၵၢင်ႇ သေမႃးယိုဝ်းသိုၵ်းၼႂ်းမိူင်း မႃးယိုဝ်းၵူၼ်းမိူင်းလႆႈ – ၸုမ်းသုၼ်ႇလႆႈၵူၼ်းယၢင်းၽိူၵ်ႇတႄႉ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝႆႉၼင်ႇၼႆ။
