လၵ်းထၢၼ်ၵၢၼ်သၢင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ပၢင်ၵုမ်ပၢင်လူင်

မွၼ်းၶိူဝ်း – ၶူၼ်ႉၶွၵ်းၶိုၼ်းပိုၼ်းမိုၼ်ႉသိုၼ်း

ၵွမ်ႉၵႃႈတူၵ်ႇၸိုဝ်ႈဝၼ်းၸၢတ်ႈ(ဝၼ်းၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈ) ဢၼ်ပၼ်ႇႁွပ်ႈၶွပ်ႈထိုင်ၵူႈပီပီသေႁူမ်ၸူမ်းယူႇၼၼ်ႉၵွႆးပႆႇပေႃး ၼႃႈၵၢၼ်တႃငၢၼ်းဢၼ်တေလႆႈႁဵတ်းမီးထႅင်ႈတင်းၼမ် ၸွမ်းၼင်ႇၶေႃႈယုမ်ႇယမ်လႄႈဢဵၼ်းဢၢၼ်းၼၼ်ႉ ႁဝ်း ႁဵတ်းထိုင်လႂ် ႁွတ်ႈထိုင်တီႈလႂ်ယဝ်ႉ ၵိုတ်းယူႇထႅင်ႈၶၢဝ်းတၢင်းၵႃႈႁိုဝ်တေထိုင်ယိူင်းမၢႆ ပႆႇမီးၽႂ်ပၼ်လႆႈၵႂၢမ်းတွပ်ႇ။

ပေႃးပႆႇမီးၵႂၢမ်းတွပ်ႇၵေႃႈပွင်ႇဝႃႈႁဝ်းပႆႇလႆႈႁဵတ်းလူၺ်ႈၵႂၢမ်းတင်ႈၸႂ် ဢမ်ႇၼၼ်ၵေႃႈတိုၵ်ႉႁဵတ်းယူႇ ၵွႆးၵႃႈပႆႇယင်ႇ ထတ်းၼပ်ႉသွၼ်ႇလၢမ်းလႆႈ။ မၼ်းၵေႃႈပွင်ႇဝႃႈ ၵႂၢမ်းတင်ႈၸႂ် လွင်ႈဢဝ်ၸႂ်သႂ်ႇယင်းတိုၵ်ႉလူမ်လၢမ်ဝဝ်ဝၢင် ယင်းပႆႇ မီးလွင်ႈမၼ်ႈၸႂ်ၼႂ်းတွၼ်ႈၵၢၼ်ႁဵတ်းသၢင်ႈ။

လႆႈပၵ်းလၵ်းပၵ်းထၢၼ်ၵၢၼ်ဝၢၼ်ႈၵၢၼ်မိူင်း ႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းၸိုင်ႈတႆး လႆႈမီးၼႃႈမီးတႃႇၼႂ်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ) လုၵ်ႈၼႆႉၼင်ႇပိူၼ်ႈႁဵတ်းဢွၵ်ႇလႆႈပဵၼ်မႃးတုင်းၸၢတ်ႈၸိုင်ႈတႆး ႁူဝ်ဝႃႇပဵင်းၵၼ်တင်းမၢၼ်ႈယူႇၼႆ ပဵၼ်လၵ်းထၢၼ် ၼႄလႆႈ ဝႃႈ ၸိုင်ႈမိူင်းတႆးလႄႈမၢၼ်ႈ ပဵၼ်ၵေႃႉမိူင်းမိူင်းမႃးၸဵမ်ပိုင်း တိုၼ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈပီႈၼွင်ႉၶိူဝ်းၺၢတ်ႈဢၼ်လဵဝ်လႄႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈမိူင်းလဵဝ်ၵၼ်ၼႆႉ ဢႃႈပၢၵ်ႇလၢတ်ႈလႆႈတဵမ်သူပ်းတဵမ်ပၢၵ်ႇ။

မိူင်းမၢၼ်ႈၼႆႉ ၸဵမ်မိူဝ်ႈ 1885 ၼၼ်ႉၵေႃႈ လႆႈတူၵ်းပဵၼ်မိူင်းၶိုၼ်ႈ “ၶူဝ်ႊလူဝ်ႊၼီႊ” (colony) မႃးယဝ်ႉ တေႃႇမႃးထိုင် 1887 မိူင်းတႆးၸင်ႇထုၵ်ႇဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃးယိပ်းၵုမ်းၵမ်ဝႆႉ ႁႂ်ႈပဵၼ်မိူင်းတႂ်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈ (protectorate) ၵွႆး ဢမ်ႇလႆႈ ယိုတ်းဢဝ်မိူင်းတႆးပဵၼ်မိူင်းၶိုၼ်ႈၶွင်ဢိင်းၵလဵတ်ႈ။ ၵွႆးၵႃႈ ထိုင်မႃး 1922 ဢိင်းၵလဵတ်ႈၵေႃႈ ၶိုၼ်းမႃးထတ်း ၸတ်းဝႅင်ႇၶဵတ်ႇလႅၼ်လိၼ်မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉဢၼ်မီးယူႇၵဝ်ႇၵဝ်ႇၼၼ်ႉ ပဵၼ် 33 မိူင်း ဝၢႆးၼႆႉ ဢွၵ်ႇပဵၼ် 34 မိူင်း။ တႆး 21 မိူင်း ထၼု 7 မိူင်း ပဢူဝ်း 2 မိူင်း ပလွင်ႈ(တဢၢင်း) 1 မိူင်း ဝႃႉ 1 မိူင်း ၵဝ်ႈၵၢင်ႉ(ၵူဝ်းၵၢင်ႉ) 1 မိူင်းလႄႈ ၵယၢင်း 1 မိူင်း ပဵၼ်မိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ၸိုင်ႈတႆး ဢၼ်ယူႇပၢႆးတႂ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢိင်ႈၵလဵတ်ႈၵုမ်းၵမ်လူလွမ်ပႂ်ႉပႃး ၸိူဝ်းၼႆႉပဵၼ်ၶိူဝ်းၵူၼ်း ဢၼ်ယူႇႁူမ်ႈၵၼ်မႃးၼႂ်းၸိုင်ႈတႆး။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈပဵၼ်မႃးဝၼ်းၸၢတ်ႈၼႆႉၵေႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈဢမ်ႇမီးငိူၼ်ႈမီးငဝ်ႈသေ မႃးၵိူတ်ႇဢဝ်ၼႂ်းဝၼ်းတီႈ 7 လိူၼ် ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ ၼႆႉၵွႆးဢမ်ႇၸႂ်ႈ ဝၼ်းၸၢတ်ႈ ၸိုင်ႈတႆးၼႆႉ တိုၼ်းၵိူတ်ႇမီးမႃးၸဵမ်ႈမိူဝ်ႈ 1930 လိူၼ်သႅပ်ႉထႅမ်ႊၿိူဝ်ႊ ဝၼ်းတီႈ 7 ဝၢႆးပၢင်ၵုမ်တီႈဝဵင်းတွင်ၵီႈ (တူၼ်ႈတီး) မိူဝ်ႈႁူမ်ႈၸႂ်ၵၼ်ႁဵၵ်ႈႁွင်ႉတုၵ်းယွၼ်းသူၼ်ႇလႆႈၽွင်းငမ်း တိူဝ်းတွၼ်းလိူဝ်ၵဝ်ႇ။

မိူင်းတႆး – မိူင်းမၢၼ်ႈ ႁူမ်ႈၵၢၼ်သၢင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်

ထိုင်မႃး 1945 သိုၵ်းလူၵ်ႈ (လုမ်ႈၾႃႉ) ပွၵ်ႈ 2 သုတ်းယဝ်ႉတူဝ်ႈ ၼႂ်းဝၼ်းတီႈ 15 လိူၼ်ဢေႃႊၵတ်ႉသ်သေ ၽႅဝ်မႃး ဝၼ်းတီႈ 17 လိူၼ်ဢွၵ်ႉထူဝ်ႊၿိူဝ်ႊ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈပိုၼ်ၽၢဝ်ႇၽႅၼ်ၵၢၼ်တႃႇပၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈ ၵွၼ်းၶေႃ (ပႃးတင်းၼႃႈလိၼ် မွၼ်း ရၶႅင်ႇ)။ ၼွၵ်ႈလိူဝ်ၼၼ်ႉဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈပိုၼ်ႉတီႈ လႅၼ်လိၼ်ၼႆႉ တေၽွင်းငမ်း ၵႂႃႇႁင်းၶေႃ။

ဝၢႆးသေသိုၵ်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ) ပွၵ်ႈၵမ်း 2 ယဝ်ႉတူဝ်ႈလီငၢမ်း ထိုင်မႃး 1946 ငဝ်းလၢႆးၵၢၼ်မိူင်းၼႂ်းမိူင်းတႆးၵေႃႈ မီးၵၢၼ်တူင်ႉတိုၼ်ႇမႃး ၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်ၸတ်းႁဵတ်းပၢင်ၵုမ် တီႈမိူင်းၵိုင် ၵေႃႇတင်ႈၶွင်ႊသီႊၸဝ်ႈၾႃႉၸိုင်ႈတႆး (ဝၢႆးၼႆႉ ၶိုၼ်းမႄးလၢႆႈၸိုဝ်ႈပဵၼ် “ၶွင်ႊသီႊၸိုင်ႈတႆး”။ တႅင်ႇတင်ႈ ၶုၼ်ပၢၼ်းၸိင်ႇ ၸဝ်ႈၾႃႉလူင် ၵူၼ်းၶိူဝ်းပလွင်ႈ (တဢၢင်း) မိူင်းတွင်ႇပႅင်ႇ လွႆလူင်ၼမ်ႉသၼ်ႇၶိုၼ်ႈပဵၼ်ႁူဝ်ပဝ်ႈ။

ဝၼ်းတီႈ 20 – 28 လိူၼ်မၢတ်ႉၶျ် ၸဝ်ႈၾႃႉလႄႈၵူၼ်းမိူင်း ႁူမ်ႈၵၼ်ႁဵတ်းပၢင်ၵုမ် ဢုပ်ႇဢူဝ်းၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈၵမ်ၸႃတႃ မိူင်းတႆးမိူဝ်းၼႃႈ တီႈဝၢၼ်ႈပၢင်လူင် ဝဵင်းလၢႆးၶႃႈ ပိူဝ်ႈတႃႇလဵပ်ႈႁဵၼ်းငဝ်းလၢႆးၵၢၼ်မိူင်း ၼႂ်းမိူင်း ၼွၵ်ႈမိူင်း။ ပေႃးထိုင် 1947 ပီတေမႃး တေၶိုၼ်းႁွင်ႉ ႁဵတ်းပၢင်ၵုမ်ၵၼ်ထႅင်ႈပွၵ်ႈၵမ်း 2 ၼႆယဝ်ႉ။ ဝၢႆးၼႆႉၵေႃႈႁဵၵ်ႈၶၢၼ်ၵၼ်ဝႃႈ ပၢင်ၵုမ် ဢၼ်ႁဵတ်းၵႂႃႇယဝ်ႉၼၼ်ႉ ပဵၼ်ပၢင်ၵုမ်လူင်ပၢင်လူင်ပွၵ်ႈၵမ်း 1 ဝႃႈၼႆ။

ထိုင်မႃးလိူၼ်ဢေႃႊသတ်ႉသ် ဝၼ်းတီႈ 20 ၼႂ်းပီ 1946 ၼၼ်ႉ ၵူၼ်းၼုမ်ႇၶဝ် ၵေႃႇတင်ႈ “မုၵ်ႉၸုမ်းၸိုင်ႈတႆးလွတ်ႈ လႅဝ်း”  ဝၢႆးၼႆႉၶိုၼ်းမႄႈလႅၵ်ႈလၢႆႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ “မုၵ်ႉၸုမ်းၵူၼ်းမိူင်းၸိုင်ႈတႆးလွတ်ႈလႅဝ်း” ၼႆသေမီးလၵ်းၵၢၼ် 3 ပိူင်။

1. ၸိုင်ႈတႆးတိုၼ်းမီးၼမ်ႉၵတ်ႉပဵၼ်လႆႈၸိုင်ႈမိူင်းၵွၼ်းၶေႃႈ

2. ၸိုင်ႈတႆး လီႁူမ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈသေဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃ (ၵွပ်ႈဝႃႈႁႅင်းမိူင်းတႆး ဢမ်ႇပဵင်းပေႃး)

3. ၸိုင်ႈတႆး လီႁူမ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈသေၵေႃႇတင်ႈၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ် (သင်ဝႃႈမီသူၼ်ႇလႆႈ ပႃးၸဵမ်သူၼ်ႇလႆႈၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ)

ဝၢႆးၼႆႉ ၼိူဝ်ၶေႃႈလႆႈၸႂ်ဢွင်ႇသၢၼ်းဢႅတ်ႊလီႊ – မိူင်းမၢၼ်ႈ မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 27 လိူၼ်ၵျႅၼ်ႊၼိဝ်ႊရီႊ 1947 တၵ်းႁႂ်ႈလႆႈ ၵွၼ်းၶေႃၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 1 ပီ။ ဢိင်ၼိူဝ်ၵၢင်ၸႂ်လွတ်ႈလႅဝ်းသေႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်း ပိုၼ်ႉတီႈလႅၼ်လိၼ်ၶဝ် ၶဝ်ႈႁူမ်ႈပႃး။

လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႉသေထိုင်မႃးဝၼ်းတီႈ 3 လိူၼ်ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊၵေႃႈတႄႇႁဵတ်းပၢင်ၵုမ်လူင်ပၢင်လူင်ပွၵ်ႈၵမ်း 2 ။ သူင်ႇ လိၵ်ႈသၢႆလူမ်း Telegram ၵႂႃႇၸူးလူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ လွင်ႈၶွင်ႊသီႊၸိုင်ႈတႆး တေမီးပၢင်ၵုမ် တီႈ တွင်ၵီႈ (တူၼ်ႈတီး) 15 ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ။

ပၢင်ၵုမ်လူင်ၼႂ်းဝၼ်းတီႈ 6 ၽူႈတႅၼ်းတႆး – ၶၢင် မီးၶေႃႈတႅပ်းတတ်း –

1. ၵမ်ႉထႅမ်ႁႂ်ႈပီႈၼွင်ႉၶၢင်မီးၸႄႈမိူင်း

2. သူၼ်ႇလႆႈၽဵင်ႇပဵင်းတင်းမိူင်းမၢၼ်ႈ

3. ၸႄႈမိူင်းၶဝ်တေႁပ်ႉၼႃႈတီႈၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈၵၢၼ်တၢင်းၼႂ်းၸႄႈမိူင်းၶဝ်လႄႈ ႁူမ်ႈႁပ်ႉၼႃႈတီႈၵဵဝ်ႇၵၢၼ်တၢင်ႇလွင်ႈ

4. ဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉၶေႃႈလႆႈၸႂ် ဢွင်ႇသၢၼ်း ဢႅတ်ႊလီႇ

5. သူၼ်ႇလႆႈၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ

– ပၢင်ၵုမ်လူင်ပၢင်လူင်ၼႂ်းဝၼ်းတီႈ 7 ၼၼ်ႉ တႆး ၶၢင် ၶျၢင်း (ႁပ်ႉႁွင်းမၵ်းမၼ်ႈၶေႃႈတႅပ်းတတ်းမိူဝ်ႈဝႃး။

– လူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈသူင်ႇလိၵ်ႈသၢႆလူမ်းတွပ်ႇၶိုၼ်း လွင်ႈဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉၶွင်ႊသီႊၸိုင်ႈတႆးလႄႈ ၽႅၼ်ၵၢၼ် ၶွင်ႊသီႊၸိုင်ႈတႆး။

– ၵူၼ်းမိူင်းတီႈပၢင်လူင်ၵုမ်ၵၼ်သေ သၢၼ်ၶတ်းလိၵ်ႈသၢႆလူမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ လႄႈ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇၶွင်ႊသီႊ ၸိုင်ႈတႆး ဢၼ်မီးတူဝ်တႅၼ်းၾၢႆႇၸဝ်ႈၾႃႉလႄႈၾၢႆႇၵူၼ်းမိူင်းၶဝ်ႈႁူမ်ႈ။

ဝၼ်းတီႈ 8 လိူၼ်ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ ဢွင်ႇသၢၼ်းမႃးထိုင်တီႈပၢင်ၵုမ်လူင်ပၢင်လူင်

ဝၼ်းတီႈ 9 လိူၼ်ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ သိုပ်ႇပၢင်ၵုမ်လူင်ပၢင်လူင်

ဝၼ်းတီႈ 11 လိူၼ်ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ -1.တႅပ်းတတ်း ဝၼ်းတီႈ 7 ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ ပဵၼ်ဝၼ်းၸၢတ်ႈ ၸိုင်ႈတႆး ပုတ်ႈတႅၼ်း ဝၼ်းတီႈ 7 သႅပ်ႊထႅမ်ႊၿိူဝ်ႊ မိူဝ်ႈ 1930 ပူၼ်ႉမႃး။

2. လိူင် ၶဵဝ် လႅင် ဝူင်းလိူၼ်ၼႂ်းၵၢင် ပဵၼ်တုင်းၸၢတ်ႈ ၸိုင်ႈတႆး။

3. ၽဵင်းၸၢတ်ႈ ၶိူဝ်းတႆးၶိူဝ်ႊရႃးၸႃး – ႁႂ်ႈၸႂ်ႉတိုဝ်းၵႂႃႇၸူဝ်ႈၶၢဝ်း။

4.ၶေႃႈလႆႈၸႂ်ပၢင်လူင်။ ၸႄႈမိူင်းၶဝ်မီးသူၼ်ႇလႆႈၵၢၼ်ၽွင်းငမ်းတူဝ်ၵဝ်ႇတဵမ်ထူၼ်ႈၸွမ်းၼင်ႇၻီႊမွၵ်ႉၶရေႊသီႊ လႄႈ သူၼ်ႇလႆႈၵူၼ်း။