လၢၼ့်ၸဝ်ႈ ၸွင်ႇၸႂ်ႈတႆး

ၵၢၼ်ၶႆႈၶူၼ့် ဝူၼ့်ထတ်းၶိုၼ်းၶိူဝ်းငိူၼ်ႈပိုၼ်း

လၢႆပီပူၼ့်မႃးမိူဝ်ႈယၢမ်းၼင်ႇၼၼ် တၢင်းထီႊဝီႊၶျွင့် 9 ၶွင်ထႆး ယၢမ်ႈဢွၵ်ႇလၢႆးၵၢၼ်ဢၼ်ၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၶူၼ်ႊထႆႊ (ၵူၼ်းထႆး) ဢၼ်ၶဝ်ၵႂႃႇထၢႆႇ ဝီႊၻီႊဢူဝ်ႊ တီႈမိူင်းမွင်ႊၵူဝ်ႊလီႊယႃႊ (Mongolia) ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈပၢႆးႁၼ်လၢႆးမႂ်ႇမႂ်ႇ ဢၼ်ဝႃႈ “ၵူၼ်းၶိူဝ်းတႆးၼႆ့ဢမ်ႇလုၵ့်တီႈၼၼ့်မႃး၊ လွႆဢၼ်းတႆး (Altai) ၵေႃႈ ဢမ်ႇပွင်ႇဝႃႈပဵၼ်တီႈယူႇတႆး။ မၼ်းပဵၼ်ၶေႃႈၵႂၢမ်းၼႂ်းတူင်ႇတၢင်ႇ ၶွင်ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၸိူဝ်းဢမ်ႇၸႂ်ႈတႆးၼၼ့်ၵူၺ်း၊ ပိူင်ၼိုင်ႈ ပေႃးလုၵ့် မိူင်း မွင်ႊၵူဝ်ႊလီႊယႃႊ ၶၢႆ့လူင်းမႃးတၢင်းၸၢၼ်းၸိုင် တေလႆႈလတ်းၶၢမ်ႈပႃး၊ ပႃႇသၢႆး ၵူဝ်ႊၿီႊ(Gobi desert) ယၢဝ်းၼပ့် ႁဵင်ၵီႊလူဝ်ႊမီႊတိူဝ်ႊ ၵူၼ်းၼပ့်ႁဵင်တေႁဵတ်းႁိုဝ်ၽႃႇၶၢမ်ႈလႆႈ။

မိူဝ်ႈထီႊဝီႊၶျွင့် 9 ၶွင်ထႆးၵႂႃႇၼၼ့်ၶဝ်လႆႈႁူပ့်ထူပ်းပီႈၼွင့်ၵူၼ်းမွင်ႊၵူဝ်ႊလျိူဝ်ႊၸိူဝ်းလဵင့်သတ်း ပႃးတင်း တူဝ်းၶၢမ်ႈပႃႇသၢႆးသေ လူင်းၵႂႃႇ ၶၢႆတၢင်းၸၢၼ်း ၶဝ်ဝႃႈ ႁဝ်းၵႂႃႇမႃးလႆႈယူႇ ၵွႆးၵႃႈမၼ်းလႆႈၸႂ်ႉ ၶၢဝ်းယၢမ်းႁိုင် ပဵၼ်လိူၼ်။ ၶျွင့် 9 ၸင်ႇႁုပ်ႈဝႃႈ – “ထႆႊရဝ်ႊ (တႆးႁဝ်း) ၼႆ့ ၸူးငၢႆႈပူၼ့်တီႈ၊ ပိူၼ်ႈဝႃႈၸႂ်ႈၼႆၵေႃႈၸႂ်ႈၸွမ်းငၢႆႈငၢႆႈ၊ ပေႃးပိူၼ်ႈဝႃႈဢမ်ႇၸႂ်ႈၼႆၵေႃႈ ဢဝ်ပိူၼ်ႈဝႃႈလုမ်းလုမ်း။ ဢမ်ႇတူၺ်းလၵ်းထၢၼ် (evidence) ဢမ်ႇၸွပ်ႇႁႃၶေႃႈမုလ်းတႄ့ (facts and data) လီငၢမ်း”။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈမိူင်းၼၢၼ့်ၸဝ်ႈ (Nanchao) ၼၼ့်ၵေႃႈတေႃႈၼင်ႇၼၼ် ပိူၼ်ႈဝႃႈပဵၼ်တႆးႁဝ်းၵေႃႈဝႃႈၸွမ်းပိူၼ်ႈ ၽိူဝ်ႇဝၢႆးမႃးပိူၼ်ႈဝႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈတႆး ပဵၼ် လေႃႊလူဝ်ႊ (Lolo) ဢိူဝ်ႈ ၼႆၵေႃႈဝႃႈ ဢုပ်ႇၸွမ်းလူမ်းပိူၼ်ႈ။

ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလွင်ႈၼႆ့ ၸဝ်ႈပၢႆးပိုၼ်းတႆး (Shan Historian) သွင်ၸဝ်ႈ ဢၼ်ၸိုဝ်ႈယႂ်ႇလႆႈ တူၵ်ႇထိုင်ဝႆ့ ၼႂ်းပပ့် ၶဝ်ၸဝ်ႈၼၼ့်ယူႇ။ ၸဝ်ႈပၢႆး ပိုၼ်းတၢင်ႇၸဝ်ႈဝႃႈ ၶေႃႈတင်ႈၸိုဝ်ႈ ဢဝ်ၶေႃႈပၢႆၸိုဝ်ႈပေႃႈ မႃးႁဵတ်းၶေႃႈငဝ်ႈ ၸိုဝ်ႈလုၵ်ႈၼၼ့် ဢမ်ႇၸႂ်ႈၾိင်ႈတႆး မၼ်းပဵၼ်ၾိင်ႈ လေႃႊလူဝ်ႊ။

လွင်ႈၼႆ့ ၶူးၿႃးဢႃးၸၢၼ်လူင်ၸၢႆးဢွင်ႇထုၼ်း MA လႆႈတႅမ်ႈဝႆ့ၼႂ်းပပ့်မၼ်းၸဝ်ႈ A Brief history of Shan State From the earliest times to the 1960s ဝႃႈ “မၼ်းယင်းၸဝ့်ပူၼ့်တႃႇတႅပ်းတတ်း ၼၢၼ့်ၸဝ်ႈ ပဵၼ်တႆးဢမ်ႇပဵၼ်တႆး” မၼ်းၸဝ်ႈ တူၵ်ႇဢိင်ၶေႃႈၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၸဝ်ႈၸၢႆးထႃႊၼီႊ ဢၼ်ပဵၼ်ၸဝ်ႈပၢႆးပိုၼ်းမိူင်းထႆး ဢၼ်ဝႃႈ“တွၼ်ႈတႃႇၵဝ်ၶႃႈတေယွမ်းႁပ့်ပၢႆးႁၼ်ဢၼ်ၼႆ့ ၵဝ်ၶႃႈတၵ်းလႆႈႁၼ်ၶေႃႈမုလ်းႁူဝ်ယွႆႈ ဢၼ်တႅတ်ႈတေႃးထႅင်ႈတင်းၼမ်ၵွၼ်ႇ”။

ၶူးလူင်ၸၢႆးဢွင်ႇထုၼ်းထဵင်ဝႃႈ ၾိင်ႈတင်ႈၸိုဝ်ႈဢၼ်ဢဝ်ပၢႆၸိုဝ်ႈပေႃႈ မႃးပဵၼ်ၶေႃႈငဝ်ႈၸိုဝ်ႈလုၵ်ႈၸၢႆးၼၼ့်  တႆးၵေႃႈမီးလၢႆးၸႂ်ႉတိုဝ်း မႃးယူႇ တီႈၶိုၵ့်မၼ်းၼႂ်းတူင်ႇဝူင်းတႆးမၢဝ်း။ တႆးမၢဝ်းၼႆ့ (ပီ 167-412) မီးတႆးမိူင်းတႃႈၵွင် (တကောင်း) ၵႂႃႇၽွင်းငမ်း 6 ၸဝ်ႈ ၸႂ်ႉတိုဝ်းလွၵ်းပိူင် ဢဝ်ပၢႆၸိုဝ်ႈပေႃႈ ပဵၼ်ငဝ်ႈၸိုဝ်ႈလုၵ်ႈ-ၸဝ်ႈထီး၊ ထီမိူင်းယဵၼ်၊ ယဵၼ်မိူင်းပၢႆး၊ ပၢႆးသႅၼ်လီ၊ သႅၼ်လီၸဝ်ႈ လႄႈ ၸဝ်ႈတူလဵၵ်း။

ၼွၵ်ႈသေၼၼ့် မၼ်းၸဝ်ႈၸီ့ၼႄဝႃႈ “ၼၢၼ့်ၸဝ်ႈ” ၼႆ့ ပိူၼ်ႈပိၼ်ႇဝႆ့ဝႃႈ ၸဝ်ႈၸွမ်ပွတ်းၸၢၼ်း ဢမ်ႇၼၼ် ၸဝ်ႈၸွမ်ပွတ်းတႂ်ႈ (Southern Prince)၊ ၵူၺ်း တၢင်းတႆးႁွင့်ဝႃႈ လၢၼ့်ၸဝ်ႈ (Nan Chao )၊ ၸိုဝ်ႈၼႆ့ မၼ်းၶဝ်ႈၵၼ် (ၶူပ်းမႅၼ်ႈငၢႆးမိူၼ်)  တင်းမိူင်းထႆး ၸိူဝ်းယၢမ်ႈႁိူဝ်ႈႁိူင်းမႃး ၼႂ်းတၢင်ႇသိုင်ႇတၢင်ႇယၢၼ်ႈ မိူၼ်ၼင်ႇ လၢၼ့်ၸၢင့် (Lanxang) တီႈမိူင်းလၢဝ်းယၢမ်းလဵဝ် လႄႈ လၢၼ့်ၼႃး (Lanna) ၼႂ်းမိူင်းထႆးပွတ်းႁွင်ႇယၢမ်းလဵဝ်။

ၸဝ်ႈၸၢင့် ယွင်ႁူၺ်ႈ (1939-2004) ၵေႃႈ လႆႈတူၵ်ႇဢိင်တႅမ်ႈဝႆ့ၼႂ်းပပ့်မၼ်းၸဝ်ႈ ၸိုဝ်ႈ (The Shan of Burma 1987) ဝႃႈ “ပေႃးလၢၼ့်ၸဝ်ႈပဵၼ်လေႃႊလူဝ်ႊၼႆၸိုင် ၵွပ်ႈသင်ဝၢႆးလၢၼ့်ၸဝ်ႈဝွတ်ႈဝၢႆးၵႂႃႇယဝ့် ဢမ်ႇလႆႈႁၼ် လေႃႊလူဝ်ႊ ၶဝ်တင်း မိူင်းႁေႃၶမ်းမႂ်ႇ ပွတ်းတွၼ်ႈၸိူဝ်းၼၼ့်” ၊ မၼ်းၸဝ်ႈၸီ့ၼႄဝႃႈ ၸိုင်ႁေႃၶမ်းလၢႆၸိုင်ႈလၢႆမိူင်းၸိူဝ်းပူၵ်းတင်ႈမႃး တင်ႈဢဝ်ၽႅၼ်ႇလိၼ် ဝႅတ့်ၼၢမ်း တၢင်းဝၼ်းဢွၵ်ႇတေႃႇထိုင် ဢိၼ်ႊၻီႊယိူဝ်ႊ(India) တၢင်းဝၼ်းတူၵ်း ဢၼ်တိတ်းၸပ်းလွမ့်ႁွပ်ႈတင်းလၢၼ့်ၸဝ်ႈ (ဝၢႆးသေလၢၼ့်ၸဝ်ႈ ၸူမ်ႁၢႆၵႂႃႇ) ၼၼ့် ၵမ်ႈၼမ်ပဵၼ်ၸိုဝ်ႈႁေႃၶမ်းလွၼ့်လွၼ့်။

မိူင်းၵဝ်ႇဢၼ်ႁွင့်ဝႃႈ ၼၢၼ့်ၸဝ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် လၢၼ့်ၸဝ်ႈ ၼႆ့ ယၢမ်းလဵဝ်မီးၼႂ်းၸႄႈယႂုၼ်ၼၢၼ် (Yunnan) မိူင်းၶႄႇ၊ ဝဵင်းငဝ်ႈမၼ်းပဵၼ်ၼွင်သႄ၊ ယၢမ်းလဵဝ် ႁွင့်ၶႂိၼ်းမိင် (Kunming)။ ဢၼ်တၢင်းၾၢႆႇပိူၺ်ၵျိင်း (Beijing) ၶဝ် လႆႈတမ်းမၵ်းဝႆ့ ၸႄႈတွၼ်ႈ ၽွင်းငမ်ႊႁင်းၶေႃတႂ်ႈၶူင်း (Dehong) လႄႈ သိပ်းသွင်ပၼ်းၼႃး (Xixuangbanna) ၸိူဝ်းၼႆ့ ပဵၼ်တႆးလွၼ့်လွၼ့်၊ ၼွၵ်ႈၼၼ့်ၵေႃႈ ယင်းမီးထႅင်ႈ တႆးၵျူင့် (Zhuang) လႄႈ တႆးယႃ (Ya) ၼႂ်းၸႄႈမိူင်း ၵႂင်ႇသျှီး (Guangxi) ဢၼ်တိတ်းၸပ်းတင်းၸႄႈမိူင်းယႂုၼ်ၼၢၼ်၊ ၶိူဝ်းတႆးႁူမ်ႈၵၼ်လွၼ့်လွၼ့် ဢမ်ႇယွမ်း 15 လၢၼ့် ယူႇဝႆ့ၼႂ်းမိူင်းၶႄႇ။

လၢၼ့်ၸဝ်ႈၼႆ့ ၵေႃႇတင်ႈမိူဝ်ႈပီၶရိသ့် 650 (ပီတႆး 744) မိူဝ်ႈလႆႈထုၵ်ႇယိုတ်းဢဝ်လူၺ်ႈတပ့်သိုၵ်းမွင်ႊၵူဝ်ႊ ၼမ်းလူၺ်ႈ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ (Gublai Khan) ၊ ၸဝ်ႈယၢၼ်ႇၾႃႉ သႅၼ်ဝီ တႅမ်ႈဝႆ့ဝႃႈ  မိူဝ်ႈပီ 1317 ၽွင်းမိူင်းၶႄႇဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇယွၼ့်လူၺ်ႈၵူႈၾၢႆႇၾၢႆႇ လုၵ့်ၾိုၼ့် သၢၼ်ၶတ်း မွင်ႊၵူဝ်ႊ (ဢၼ်ပဵၼ်ၵူၼ်းတၢင်ႇၸၢတ်ႈၽူႈပူၼ့်ပႅၼ်) ၼၼ့် ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ မိူင်းမၢဝ်း (1291-1364) ဝၵ့်ငမ် တိုဝ့်တၢင်းသေ ဢဝ်လႆႈၶိုၼ်းၵမ်းၼိုင်ႈ၊ ဝၢႆးမၼ်းၸဝ်ႈၼွၼ်းၽႄးၵေႃႈ လႆႈလူမ့်ပိၼ်ႈၵၢၼ့်ၵႂႃႇၶိုၼ်း။

ယွၼ့်ၼၼ် လွင်ႈၸူးငၢႆႈၼႆ့ တႆးႁဝ်းထုၵ်ႇလႆႈပိုၼ့်ပႅတ်ႈသေ မေႃၸွပ်ႇမေႃထၢမ်လၵ်းထၢၼ် (သၢၵ်ႈသႄႇ) ၶေႃႈမုလ်း ၸင်ႇၵွႆႈႁပ့်၊ ဢၼ်ၵဝ်ႇပူၼ့်ၵႂႃႇယဝ့်သေတႃႉ ပေႃးမၼ်းယင်းၸၢင်ႈႁဵတ်းပဵၼ်ၽွၼ်းလီၽွၼ်းၸႃႉ တွၼ်ႈတႃႇၵၢၼ်ႁဝ်းယၢမ်းလဵဝ်ၸိုင် တႆးႁဝ်းတိုၼ်း မီးၼႃႈတီႈပုၼ်ႈၽွၼ်း တွၼ်ႈတႃႇလဵပ်ႈႁဵၼ်း၊ တွၼ်းသေဢမ်ႇထိုင်ၸၼ့် ဢၼ်ၸူၺ့်လူင်ၸူၺ့်လၢင်ဝႃႈ မွင်ႊၵူဝ်ႊပဵၼ်တႆး၊ ၵူႇပလၢႆႇၶၢၼ်ႇ လုၵ့်တီႈ ၵုပ်းလၢႆးၶမ်း ပဵၼ်မႃး၊ ၵျပၼ်ႊၵေႃႈ ပဵၼ်တႆးၼင်ႇၵဝ်ႇ၊ သႃႊမူႊရၢႆႊ (Samurai)  ၵေႃႈ သြႃႇမေႃလၢႆး – ပဵၼ်မႃးၸိူဝ်းၼႆ့ၵႂႃႇ မၢင်ၵေႃႉယၢမ်ႈၸူၺ့်ၸၼ်လူၼ့်လိူဝ်ၽိတ်းပိူင်ႈ။