မိူင်းၶႄႇ ပဵၼ်မိူင်းယႂ်ႇလိူဝ်ပိူၼ်ႈၼႂ်းၵုၼ်လူင်ဢေႊသျိူဝ်ႊ။ ၸိုင်ႈမိူင်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ 10 မိူင်း ပႃး ၸဵမ်မၢၼ်ႈ၊ ထႆး၊ ဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊ၊ ၾိလိပ်ႉပိၼ်ႊ ႁူမ်ႈၵၼ်တင်းသဵင်ႈယင်းဢမ်ႇယႂ်ႇပဵင်းမၼ်း။ ၸိူဝ်းပဵၼ်မိူင်းၵုၼ်ၼႂ်းပၢင်ႇလၢႆႇ မိူၼ်ဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊၶဝ်တႄႉ ယင်းၶႅၼ်း၊ ယွၼ်ႉဝႃႈ ၽႅၼ်ႇလိၼ် မၼ်းဢမ်ႇတိတ်းၸပ်းၵၼ်။ ပုၼ်ႈတႃႇမိူင်းၸိူဝ်းဢၼ်ၽႅၼ်ႇလိၼ်ၸပ်းၵၼ်ၼၼ်ႉတႄႉ ၶဝ်တေႁဵတ်း သင်ၵေႃႈယဝ်ႉ တၵ်းလႆႈမီးလွင်ႈမၼ်ႈၸႂ်ဝႃႈ တင်းမိူင်းၶႄႇ တင်းႁဝ်းၸမ်ၸႂ်ၵၼ်ဝႆႉ ဝၢင်းၸႂ်တေႃႇၵၼ် ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ထႆး
ၼႂ်းၶိူဝ်းတႆးႁဝ်းၼႆႉ ၸဝ်ႈပၢႆပိုၼ်း DGE Hall ယၢမ်ႈတႅမ်ႈဝႆႉဝႃႈ “ပေႃးၵဵဝ်ႇလွင်ႈၵၢၼ်ထုတ်ႉ (ၵၢၼ်ၽွင်း တၢင်) ၸိုင် ဢမ်ႇမီးၽႂ်ၶၢမ်ႈပူၼ်ႉထႆးလႆႈ။ (As diplomatists, the T”ais have been unsurpassed) ။ ပေႃး ယဝ်ႉၵေႃႈ ၼႄတူဝ်ယၢင်ႇဝႃႈ တင်ႈတႄႇပၢၼ်မွင်ႊၵူဝ်ႊလ်သုတ်းသဵင်ႈၵႂႃႇသေ ၶိူဝ်းၶုၼ်သွႆႉၾႃႉမိင် (Ming Dynasty) ၶိုၼ်ႈမႃးယဝ်ႉၵေႃႈ ၶုၼ်ထႆးၶဝ် ၵႆႉသူင်ႇၽွင်းတၢင်ၵႂႃႇတီႈၼၢၼ်ၵျိင်း ဢၼ်ပဵၼ်ငဝ်ႈၸိုင်ႈၶႄႇ ၼႂ်းပၢၼ်ၼၼ်ႉသေ ၽုၵ်ႇၾင်ဝႆႉလွင်ႈၸမ်ၸႂ်ၵၼ်။
ပီႈၼွင်ႉတႆးသၢမ်ၸဝ်ႈ
ၼႂ်းတႆးလူင်ၼႆႉ ဢၼ်ပိူၼ်ႈဢၢမ်းၶိုတ်းပဵင်းပီႈၼွင်ႉထႆးတႄႉ မီးပီႈၼွင်ႉတႆးသၢမ်ၸဝ်ႈ ဢၼ်ယၢမ်ႈႁဵတ်း ၶုၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းၼိူဝ် တင်ႈတႄႇ 1287 မႃးၼၼ်ႉၵူၺ်း။ သၢမ်ပီၼွင်ႉ (ၸဝ်ႈဢၢႆႈသႅင်ၶႆႇ ၸဝ်ႈယီႈသႅင် ၵမ်ႇတင်း ၸဝ်ႈသၢမ်သႅင်သႂ်) ၼၼ်ႉ ၸွမ်းၼင်ႇၶဝ်ၵုမ်းၵမ်ဝႆႉ ၼႃႈလိၼ်ၾၢႆႁိၼ် (ၵျွၵ်ႉသႄႇ) ဢၼ်ဢွၵ်ႇ ၶဝ်ႈၼမ်လိူင်ႇ၊ မီးဢေႃးၸႃႇၼိူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းမၢၼ်ႈမႃး တင်ႈတႄႇၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ ၼရသီႇႁပတေႉ ၼွၼ်းၽႄးၼႂ်းပီ 1287 ။ ထိုင်မႃး 1289 ၵေႃႈ ၶဝ်ၸဝ်ႈ ၸင်ႇယိုတ်းဢဝ် မိူင်းပူးၵမ်ႇ။
ၾၢႆႇၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ ၸင်ႇယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ် တီႈၶႄႇလႄႈ ပီ 1300 ၸဝ်ႈႁေႃသႅင် မွင်ႊၵူဝ်ႊလ် ဢၼ်ၽွင်းငမ်းမိူင်းၶႄႇ ၽွင်းၼၼ်ႉ ၸင်ႇသူင်ႇသိုၵ်းမႃးတိုၵ်းၶုၼ်တႆး။ တင်ႈတႄႇ 25/01/1301 – 28/02/1301 ပဵၼ်ပၢင်တိုၵ်းလူင် တီႈဝဵင်းမျိၼ်ႇၸၢႆး (Myinzaing) သေ တပ်ႉၶႄႇဢမ်ႇပေႉလႆႈၼိူဝ်တပ်ႉ တႆး – မၢၼ်ႈ ။ သၢမ်ပီႈၼွင်ႉၵေႃႈ ၼပ်ႉသွၼ်ႇဝႃႈ ႁဝ်းၼႆႉပေႉၶႄႇလႆႈ ၼႂ်းၶၢဝ်းပွတ်းၵူၺ်း၊ ၶၢဝ်းယၢဝ်းတႄႉ တေယၢပ်ႇၼႆသေ လႆႈသူင်ႇၽွင်းတၢင်ပႃးၶူဝ်းငိုၼ်းၶူဝ်းၶမ်းၵႂႃႇတီႈ ၽူႈၵွၼ်းသိုၵ်းၶႄႇ ႁႂ်ႈထွႆပၼ်။ ပေႃး ၶႄႇမွင်ႊၵူဝ်ႊလ် ထွၼ်တပ်ႉၵႂႃႇယဝ်ႉၵေႃႈ လႆႈသူင်ႇၽွင်းတၢင် ပႃးၶူဝ်းငိုၼ်း ၶူဝ်းၶမ်းၵႂႃႇထိုင်ဝဵင်းပိူၺ် ၵျိင်း။
ၵမ်းလိုၼ်း – တင်းၶႄႇၵေႃႈ လႆႈႁပ်ႉႁွင်းၵေႃႉၼွင်ႉသုတ်းပၢႆ ၸဝ်ႈသၢမ်သႅင်သႂ် ပဵၼ်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း မိူင်း မၢၼ်ႈ (King of Mien)။
ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ၾႃႉ (1311 – 64)
မိူဝ်ႈၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ပဵၼ်ၸဝ်ႈၸွမ်မႃးၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈၽွင်းမိူင်းၶႄႇတိုၵ်ႉဢွၼ်ႇဢႄး။ ယွၼ်ႉဝႃႈ မွင်ႊ ၵူဝ်ႊလ် မႃးပဵၼ်ၸဝ်ႈပဵၼ်ၸွမ်လႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇၵေႃႈ တိုၵ်ႉသၢၼ်ၶတ်းတိုၵ်းတေႃး မွင်ႊၵူဝ်ႊလ် ယူႇ သိုဝ်ႈၽႂ်သိုဝ်ႈမၼ်း။ ၸႄႈမိူင်းၽႂ် ၸႄႈမိူင်းမၼ်း ၽႂ်ၵေႃႈဢမ်ႇယိပ်းဢမ်ႇၵုမ်းဢမ်ႇဢွၼ်ႁူဝ်ၽႂ်လႆႈ။ မိူၼ် တႆးႁဝ်းယၢမ်းလဵဝ်။
ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ၾႃႉ တင်း ၼွင်ႉၸဝ်ႈသၢမ်လူင်ၾႃႉ ၸင်ႇလႆႈၸတ်းႁႅၼ်းပဵၼ်ငႃးသိုၵ်းသေ ၶီႇသိုၵ်းၶိုၼ်ႈ လွမ်ႉဝဵင်းၼွင်သႄ (မိူဝ်ႈလဵဝ်ႁွင်ႉဝႃႈ ၶႂိၼ်းမိင် Kunming)။ ၾၢႆႇၶုၼ်ၽွင်းငမ်းယုၼ်ၵူၺ်ႉ (Governor General Yun Kuei) ၵေႃႈ ဢမ်ႇတၼ်းတင်ႈတူဝ်လႄႈ ၵႃႈလႆႈယွမ်းၵၢၼ်ႉ။ ၸင်ႇလႆႈၸတ်း ၽွင်းတၢင် ပႃး ၶူဝ်းငိုၼ်းၶူဝ်းၶမ်းသေၵႂႃႇဝဵင်းလူင်ပိူၺ်ႇၵျိင်း ယွၼ်းဢဝ်ၶိုၼ်းၼမ်ႉလိၼ်ႁိၼ်ၽႃၸူဝ်ႈပူႇ ပၢၼ်မွၼ်ႇ။ တင်းၶုၼ်မွင်ႊၵူဝ်ႊလ်ၵေႃႈ မႅၼ်ႈၽွင်းဢူၼ်ႈၼႃႈတႃၵေႃႈ ဢမ်ႇလႆႈလူႉသေ ၸင်ႇလႆႈယွမ်း ႁပ်ႉၶေႃႈႁဵၵ်ႈ ႁွင်ႉတုၵ်းယွၼ်းၶွင်ၾၢႆႇၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ။
တေလႆႈဝႃႈ သၢမ်ပီၼွင်ႉတႆးလႄႈသင်၊ ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ၾႃႉလႄႈသင်၊ လႆႈၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၢၼ်သိုၵ်းၵၢၼ်ၽွင်း တၢင် ၵိုၵ်းၵပ်းႁူမ်ႈၵၼ်ထိုင်ယွတ်ႈႁွတ်ႈပၢႆၵႂႃႇၼင်ႇၵၼ်။ ပိူင်ႈၵၼ်တီႈဝႃႈ မိူဝ်ႈသၢမ်ပီႈၼွင်ႉတႆး ႁဵတ်းၶုၼ် ၽွင်းငမ်းမိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈၽွင်းမိူင်းၶႄႇတိုၵ်ႉၵႅၼ်ႇၶႅင် မိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉသမ်ႉ မႅၼ်ႈ မိူဝ်ႈမိူင်းၶႄႇဢွၼ်ႇဢႄး ၼၼ်ႉၵူၺ်း။
ၵူၺ်းၵႃႈ တင်ႈတႄႇၼၼ်ႉမႃးၵေႃႈ ငဝ်းလၢႆးလႄႈသင် ၵူၼ်းလႄႈသင် ပႅၵ်ႇပိူင်ႈမႃးလႄႈ ပိုၼ်းတႆးၵဝ်ႇ ဢၼ်သၢမ်ၸဝ်ႈပီႈၼွင်ႉ ဢိၵ်ႇၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ၾႃႉ ၵေႃႇသၢင်ႈမႃးၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီးၽႂ်ၶူၼ်ႉတူၵ်ႇဢုပ်ႇ သမ်ႉၶိုၼ်းလႆႈထႅင်ႈယဝ်ႉ။
ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶီႇၾႃႉ (1405 – 1418)
ပေႃးတူၺ်းၼႂ်းပိုၼ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈယၼ်ႇၾႃႉ သႅၼ်ဝီ တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉတႄႉ ၶႆႈၼႄလွင်ႈၸဝ်ႈသိူဝ်ၶီႇၾႃႉ ၸဝ်ႈသိူဝ်ငမ်ၾႃႉ သွင်ပီႈၼွင်ႉႁူမ်ႈၵၼ်။
ၵူၺ်းၵႃႈ ပေႃးတူၺ်းၼႂ်းပိုၼ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈသၢႆမိူင်း တင်း DGE Hall တႅမ်ႈဝႆႉၼၼ်ႉ လႆႈႁၼ်လွင်ႈၸဝ်ႈ သိူဝ်ငမ်ၾႃႉၵေႃႉလဵဝ်လႄႈ ဢၼ်ၶႆႈၼႄၵမ်းၼႆႉ တေတူၵ်ႇၸိုဝ်ႈမၼ်းၸဝ်ႈၵေႃႉလဵဝ်။
ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ၼွၼ်းၽႄးယဝ်ႉ 4 ပီ (ပီ 1368) မိူင်းၶႄႇၵေႃႈ ပဵၼ်ၵွၼ်ႈပဵၼ်ၵႅၼ်ႇမႃးၶိုၼ်း ၾၢႆႇတႂ်ႈ ၶိူဝ်းၶုၼ်သွႆႉၾႃႉၶႄႇ မိင်။ ၽဝ်ႇၼၼ်ႉ သႅၼ်ႈတၢင်းလၢႆႈ (Silk Road) ဝွတ်ႈႁၢမ်းၵႂႃႇယဝ်ႉလႄႈ ၶုၼ်ၶႄႇ ၵေႃႈ ၶႂ်ႈပိုတ်ႇသဵၼ်ႈတၢင်းၼမ်ႉၵဵဝ် ပိူဝ်ႈတႃႇၶဝ်ႈပၢင်ႇလၢႆႇသေ ၵပ်းသိုပ်ႇမိူင်းဝၼ်းတူၵ်း။ သမ်ႉမႅၼ်ႈၽွင်း ၸဝ်ႈသိူဝ်ငမ်ၾႃႉ ဢၼ်ပဵၼ်လုၵ်ႈလၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ လုၵ်ႉၶိုၼ်ႈမႃး ပိူဝ်ႈတႃႇၵွပ်ႇၵူႈၶိုၼ်းႁေႃသႅင် တႆး။ ၸင်ႇဝႃႈ လႆႈတိုၵ်းတေႃးၵၼ်တင်ႈတႄႇ 1438 ထိုင် 1446 ။
ၸဝ်ႈသိူဝ်ငမ်ၾႃႉၵေႃႈ ၵၢၼ်ႉသိုၵ်းလႄႈ လႆႈၵႂႃႇပိုင်ႈႁူမ်ႈၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ၼရပတိ မိူင်းဢႃႇဝ ဢၼ်ပဵၼ် လုၵ်ႈပီႈလုၵ်ႈၼွင်ႉၵၼ်။ ၵူၺ်းၵႃႈ 1446 တပ်ႉသိုၵ်းၶႄႇၵေႃႈ မႃးလွမ်ႉဝဵင်းဢႃႇဝသေ ႁဵၵ်ႈႁွင်ႉယွၼ်းဢဝ် ၸဝ်ႈသိူဝ်ငမ်ၾႃႉ။ ၸဝ်ႈၼရပတိၵေႃႈ ယွၼ်ႉႁႅင်းဢမ်ႇငၢမ်ၵၼ်လႆႈလႄႈ လႆႈတူၵ်းလူင်းဢၢၼ်းမွပ်ႈပၼ် တူဝ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ငမ်ၾႃႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ပေႃးႁူႉဝႃႈ တူဝ်ၵဝ်ႇတေလႆႈတူၵ်းပဵၼ်ႁၢႆးသိုၵ်း (Prisoner of War) ၵမ် ၸႃတႃၶုၼ်ဢၼ်တူၵ်းပဵၼ်ႁၢႆးသိုၵ်း တိုၼ်းတေထုၵ်ႇတႅပ်းႁူဝ်ၼႆၵေႃႈ ၸဝ်ႈသိူဝ်ငမ်ၾႃႉ လႆႈၵိၼ်ငူၼ်ႉ သၢၼ်သေ ၼွၼ်းၽႄးၵႂႃႇ။ ၵႃႈလႆႈဢဝ်ၶၢပ်ႈတူဝ်မၼ်းၸဝ်ႈ မွပ်ႈပၼ်ၶႄႇၵူၺ်းယဝ်ႉ။
ဢဵၼ်းဢၢၼ်းလႄႈ တၢင်းႁတ်းႁၢၼ်ၸဝ်ႈသိူဝ်ငမ်ၾႃႉၼႆႉ ၽူႈဢၼ်တၢင်းလၢႆႁူႉတေယွင်ႈယေႃးယူႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၵွပ်ႈသင်ပူႇမွၼ်ႇမၼ်းၸဝ်ႈ ပဵၼ်ၵၢၼ်ၸွမ်းၼင်ႇဢဵၼ်းဢၢၼ်း။ တူဝ်မၼ်းၸဝ်ႈသမ်ႉ ဢမ်ႇပဵၼ် ၸွမ်းၼၼ်ႉ လီပႃးၵၼ်ၶႆႈၸႂ်လီလီယူႇ။
ၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ (1600 – 1605)
ၸဝ်းၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ သႅၼ်ဝီ ၸိုဝ်ႈမိူဝ်ႈလဵၵ်ႉ ႁဵၵ်ႈဝႃႈ ၸဝ်ႈၶမ်းၵႅဝ်ႈ။ မိူဝ်ႈ 1549 လႆႈတူၵ်းပဵၼ်ႁၢႆးသိုၵ်း မိူင်း ဢႃႇဝ။ ထိုင်မႃး 1555 ယွၼ်ႉၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ တိုၵ်းပေႉဢႃႇဝလႄႈ လႆႈၵႂႃႇယူႇမိူင်းပႃႇၵိူဝ် (Pegu) ။ လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႈသေ ပႃးၵႂႃႇၸွမ်းၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် (ၵေႃႉဢၼ်ၵႂႃႇပဵၼ်ႁၢႆးသိုၵ်းၼင်ႇၵၼ် တီႈ မိူင်းမၢၼ်ႈယဝ်ႉ ဝၢႆးမႃးမိူဝ်းပဵၼ်ၸဝ်ႈပဵၼ်ၸွမ်ၶိုၼ်းတီႈ ဢယုတ်ႉထယႃး မိူင်းထႆး)။
ဝၢႆးသေ ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်း ၼၼ်ႇတပယိၼ်ႇ ၼွၼ်းၽႄးမိူဝ်ႈ 1599 ဢဵၼ်ႁႅင်းမၼ်းတႅၵ်ႇယၢႆႈၵႂႃႇၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈ ၼရေးသူၼ် လႆႈၸွႆႈထႅမ်ပၼ်ႁႅင်းသိုၵ်းသိူဝ် တီႈၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ ဢဝ်ၶိုၼ်းမိူင်းတႆး။ ထိုင်တီႈပီ 1600 ၵေႃႈ လႆႈၶိုၼ်းမိူင်းသႅၼ်ဝီ။
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ မႅၼ်ႈၽွင်းၶုၼ်ဢႃႇဝ ၸဝ်ႈၺွင်ႇယၢၼ်း ၵေႃႈႁႅင်းၶိုၼ်ႈမႃးလႄႈ တင်းၶုၼ်ၶႄႇ ၶုၼ်မၢၼ်ႈ ပူင် ၵႂၢမ်းမႃးဝႃႈ ႁႂ်ႈသူင်ႇၶူဝ်းငိုၼ်းၶူဝ်းၶမ်းၵူမ်ႈၼွမ်းၸူး ၸွမ်းလၢႆးၾိင်ႈၵဝ်ႇၵဝ်ႇ။
ၸဝ်းၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉၵေႃႈဝႃႈ ယွၼ်ႉလူၺ်ႈလႆႈပိုင်ႈမုၼ်ၸဝ်ႈ ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ်သေ ပဵၼ်ၶုၼ်မႃးၶိုၼ်းလႄႈ ဢမ်ႇၸၢင်ႈပွင်ၸွမ်ၵၢင်ၸႂ်ၶုၼ်ၶႄႇ ၶုၼ်မၢၼ်ႈ။ ၸင်ႇဝႃႈ သိုၵ်းၶႄႇ သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၶိုၼ်းမႃးမိူင်းတႆး ထိုင်တီႈ လႆႈတိုၵ်းၵၼ်။
ၵွပ်ႈတပ်ႉသိုၵ်းတႆး ႁႅင်းဢမ်ႇငၢမ်ႇၵၼ်တင်းတပ်ႉသိုၵ်းၶုၼ်မၢၼ်ႈလႄႈ ၸင်ႇလႆႈယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ်ၵႂႃႇ တီႈဢယုတ်ႉထယႃး။ ၵူၺ်းၵႃႈ တူၵ်းၼႂ်းငဝ်းလၢႆးၾႆးၸမ်တူဝ် ပိုင်ႈၼမ်ႉၵႆၶႄ ဢမ်ႇတၼ်းလႄႈ ၸဝ်ႈၶမ်း ၵၢႆႇၼွႆႉၵေႃႈ ၵၢၼ်ႉသိုၵ်းသုမ်းမိူင်း၊ ၸဝ်ႈၼရေးသူၼ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇတၼ်းၽႅဝ်တီႈၽႅဝ်တၢင်းသေ ၼွၼ်း ၽႄးၵႂႃႇ မိူဝ်ႈတိုၵ်ႉၶၢမ်းတပ်ႉယူႇတီႈမိူင်းႁၢင် ၸႄႈဝဵင်းမိူင်းတူၼ် ယၢမ်းလဵဝ်။
လွင်ႈၸဝ်ႈၼရေးသူၼ် တင်းၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ ႁၵ်ႉၵၼ်မီးသတ်ႉၸႃႇတေႃႇၵၼ် ၸွႆႈၵၼ်ၼႆႉ ၽူႈဢၢၼ်ႇ တင်းၼမ် တေႁၼ်ဝႃႈလီယွင်ႈလီယိူင်ႈတႄႉတႄႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ထႅင်ႈၾၢႆႇၼိုင်ႈ လီဝူၼ်ႉလိုၵ်ႉလိုၵ်ႉဝႃႈ ၸဝ်ႈ ၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉ ဢမ်ႇယဵပ်ႇယၢင်ႈၸွမ်းႁွႆးတိၼ် ၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇၾႃႉ ဢိၵ်ႇသၢမ်ၸဝ်ႈပီႈၼွင်ႉတႆးလႄႈ မီး ၽွၼ်းလီၽွၼ်းၸႃႉ ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၼၼ်ႉယူႇ။
ၼႂ်းပိုၼ်းမိူင်းတႆးၼႆႉ တင်ႈတႄႇၼၼ်ႉမႃး ဢမ်ႇမီးႁေႃၶမ်းႁင်းၶေႃယဝ်ႉ။ ၽႃသႃ သႃသၼႃ မိူင်းမၢၼ်ႈ ၵေႃၢႈ ၶဝ်ႈမႃးၼမ်။ တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈၵေႃႈ မႃးပၵ်းယူႇ သႅၼ်ဝီ၊ သီႇပေႃႉ၊ ယွင်ႁူၺ်ႈ၊ မိူင်းၼၢႆး၊ ၵဵင်းတုင် တေႃႇထိုင် ပၢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃးႁဵတ်းၶုၼ်။
ၸဝ်ႈၵွၼ်းၸိူင်း (1926 – 91)
ဝၢႆးၸဝ်ႈၶမ်းၵၢႆႇၼွႆႉယဝ်ႉ လတ်းၶၢမ်ႈမႃး 350 ပီ ၼႂ်းငဝ်းလၢႆးၵၢပ်ႈပၢၼ် 40-50 ပီၼႆႉ၊ မိူင်းၶႄႇ ဢၼ်လုၵ်ႉ တီႈၵၢပ်ႈပၢၼ်တႅၵ်ႇယၢႆႈဢွၼ်ႇဢႄး ၾၢႆႇတႂ်ႈၶိူဝ်းၶုၼ်မၼ်ႊၵျူး ၽွင်းငမ်းလႄႈ ပၢၼ်ၶႄႇၽိူၵ်ႇ ၵေႃမိၼ် တင်ႇ (Kuomintang – KMT) ၽွင်းငမ်းၼၼ်ႉသေ ပၼ်ႈၵႅၼ်ႇၵၼ်မီးႁႅင်းမႃးၶိုၼ်း ၾၢႆႇတႂ်ႈၵၢၼ် ၽွင်းငမ်း ပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉမိူင်းၶႄႇ (CPC)။
ၽဝ်ႇၼၼ်ႉ မိူင်းရတ်းသျိူဝ်ႊၵေႃႈ ပဵၼ်ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉလႄႈ မိူင်းလူင်ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ တင်းသွင်မိူင်းၼႆႉ ႁပ်ႉႁွင်းမၵ်းမၼ်ႈဝႆႉ ပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ မိူင်းမၢၼ်ႈ (CPB) ။ ၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ ၼင်ႇၵၼ် ၵမ်ႉၸွႆႈၵၼ်။ ပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ မိူင်းမၢၼ်ႈ ယၢမ်ႈမႃးပၵ်းသဝ်းတူင်ႉၼိုင်ၼႂ်းမိူင်းတႆး (ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းတူၵ်း) သေ သၢၼ်ၶတ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၽသပလ (AFPFL) ၸုမ်းဢူးၼု။ ၸဝ်ႈၵွၼ်းၸိူင်း (ႁိုဝ်) မူဝ်ႁိူင်းၵေႃႈ သၢၼ် ၶတ်း တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢၼ်မႃးပၵ်းတပ်ႉႁဵတ်းၶုၼ်ႁၢႆႉ ယူႇၼႂ်းမိူင်းတႆးလႄႈ ၶဝ်ႈႁူမ်ႈႁွမ်း (CPB) သေ တိုၵ်းတေႃးၸွမ်း။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးသေ CPB ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇပေႃႇလသီႇ ထၢၼ်ႈၵူၼ်းသေ မႃးၸႅၵ်ႇၽႄၵူၼ်း မိူင်းတႆး ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းတႆး တႅၵ်ႇယႅၵ်ႈၽၢတ်ႇၽႄပႅင်းၸင်းၽိတ်းၽႅၵ်ႇၵၼ်မႃးၵေႃႈ ၸင်ႇလႆႈလုၵ်ႉ သၢၼ်ၶတ်း CPB ၶိုၼ်း မိူဝ်ႈ 12/05/1956 ။
ဝၢႆးၼၼ်ႉ လႆႈၵေႃႇတင်ႈပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ ၸိုင်ႈတႆး (SSCP) သေ ပွႆႇၽူႈတႅၼ်းၵႂႃႇၵပ်းသိုပ်ႇ CPC ပိူဝ်ႈတႃႇယွၼ်းလွင်ႈႁပ်ႉႁွင်းမၵ်းမၼ်ႈလႄႈ လွင်ႈၸွႆႈထႅမ်တီႈမိူင်းၶႄႇ ၵူႈလွင်ႈ။ မုင်ႈမွင်းဝႃႈ ပေႃးၶႄႇ ႁပ်ႉႁွင်းပၼ် မိူင်းတႆးၵေႃႈ ၸၢင်ႈလႆႈၵွၼ်းၶေႃ။ ၼႂ်းၽူႈတႅၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ မီးပႃႉတိၼ်ႇ သိူဝ်ယဵၼ်းလႄႈ ၸဝ်ႈၶမ်းပဝ်း။ တင်းၵႂႃႇတင်းမႃး ၶၢဝ်းတၢင်း 3 လိူၼ်။
ၽႅဝ်တီႈလႂ် လႆႈၵႂႃႇႁူပ်ႉၽႂ် ပိူဝ်ႈဝႃႈႁိုဝ်ၼႆၼၼ်ႉ ပႆႇႁၼ်မီးၼႂ်းလိၵ်ႈမၢႆလၢႆးမိုဝ်းသင်သေတႃႉ လႆႈႁူႉဝႃႈ ပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ မိူင်းၶႄႇ (CPC) ႁပ်ႉႁွင်းပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ မိူင်းမၢၼ်ႈ (CPB) ၸုမ်းလဵဝ်။ ဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉပႃႇတီႇမႂ်ႇထႅင်ႈ။ ဢမ်ႇၵွမ်ႉၵႃႈ ပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉ ၸိုင်ႈတႆးၵူၺ်း ပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊ ၼိတ်ႉ ရၶႅင်ႇ (ACP) ၵေႃႈ ၶႄႇယင်းဢမ်ႇႁပ်ႉႁွင်း။ ႁဵတ်းႁႂ်ႈပႃႇတီႇၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉၸိုင်ႈတႆးၼၼ်ႉ လု လႅဝ်ၵႂႃႇ။
ဝၢႆးတင်ႈပႃႇတီႇ မိူဝ်ႈ 1971 ယဝ်ႉၼၼ်ႉ တၢင်းၾၢႆႇပႃႇတီႇမႂ်ႇသုင်ၸိုင်ႈတႆး (SSPP) ၵေႃႈ ၸုၵ်းၼိူဝ်သဵၼ်ႈ တၢင်းၶွမ်ႊမိဝ်ႊၼိတ်ႉသေ ၶတ်းၸႂ်တိတ်းတေႃႇမိူင်းၶႄႇ ႁင်းၶေႃထႅင်ႈ။ ၼႆႉၵေႃႈ လႆႈၵႂၢမ်းတွပ်ႇတီႈမိူင်း ၶႄႇ ဢမ်ႇပၢႆႈပိူင်ႈၵၼ်တင်းပၢၼ်ၸဝ်ႈၵွၼ်းၸိူင်း ၶတ်းၸႂ်မႃးဢွၼ်တၢင်းၼၼ်ႉ။
ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇ (1934 – 2007)
ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇၼႆႉ မီးၵူၼ်းတင်းၼမ် ဢမ်ႇၶႂ်ႈယုမ်ႇယမ် ၊ ႁၼ်ဝႃႈ ပဵၼ်သၢႆလပ်ႉမၢၼ်ႈ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ယင်းမီး ထႅင်ႈတင်းၼမ် ဢၼ်ယုမ်ႇယမ်ၼပ်ႉထိုဝ်မၼ်းၸဝ်ႈဝႃႈ ႁၵ်ႉတႆး ႁဵတ်းၵၢၼ်တႆး ႁဵတ်းဢမ်ႇဢွင်ႇလႄႈ ႁႅင်းၸႂ်တူၵ်းသေၵႂႃႇၸူးမၢၼ်ႈၵူၺ်း။ ဢၼ်ဝႃႈၼႆ မၢင်ၸိူဝ်း ႁၢၼ်ႉတေႃႇထိုင် မိူဝ်ႈလဵဝ် ႁူမ်ႈႁွမ်းၸပ်း ၼႅၼ်ႈၵၼ်တင်း ၸဝ်ႈယွတ်ႈသိုၵ်းသေ တေႃႇသူႈတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈယူႇတေႃႇ ယၢမ်းလဵဝ်။
မိူဝ်ႈပီ 1993 ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇ မိူင်းတႆးၵွၼ်းၶေႃ။ ၼႂ်းပီၼၼ်ႉ ၸုမ်းၽူႈတႅၼ်းၶႄႇ မႃးယဵမ်ႉၸႂ်း ႁူဝ်မိူင်းလႄႈ ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇတင်း ၸဝ်ႈၵၼ်းၸဵတ်းၶဝ် လႆႈတွၼ်ႈႁပ်ႉသေ ဢုပ်ႇဢူဝ်းၵၼ်။
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇ လႆႈယွၼ်းတၢင်းၸွႆႈထႅမ် တီႈၶႄႇ ပိူဝ်ႈတႃႇပူတ်းပွႆႇဝၢၼ်ႈမိူင်း။ ၾၢႆႇၸုမ်းၽူႈ တႅၼ်းၶႄႇ ဢၼၼမ်းလူၺ်ႈလၢဝ်းလီး (Li W.J) ၵေႃႈတွပ်ႇဝႃႈ “ပေႃးၸဝ်ႈတေပၵ်းယူႇၸွမ်းလႅၼ်လိၼ် ထႆး ႁဝ်းဢမ်ႇၸၢင်ႈၸွႆႈ။ ပေႃးၶႂ်ႈႁႂ်ႈႁဝ်းၸွႆႈ ၸဝ်ႈတၵ်ႉမႃးတၢင်းလႅၼ်လိၼ်ၶႄႇၵွၼ်ႇ”။
ဝၢႆးၼၼ်ႉ ၽူႈယႂ်ႇလၢႆၸဝ်ႈ မိူၼ်ၸဝ်ႈၵၼ်းၸဵတ်း ၵေႃႈထတ်းသၢင်ဝႃႈ “ပႆႇလီၵိုင်ႉၵၢင်ႉယုမ်ႇ ၵႂၢမ်းၵူၼ်း ၵေႃႉလဵဝ်၊ လီၵပ်းသိုပ်ႇၵႂႃႇထႅင်ႈတင်းၼမ်ၵွၼ်ႇ” ဝႃႈၼႆသေတႃႉ ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇ ပၵ်းၸႂ်ယုမ်ႇယမ်ပႅတ်ႈ ယဝ်ႉ ၼႂ်းပီ 1994 ပိုတ်ႇၼႃႇသိုၵ်းတိုၵ်းတေႃးတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ တီႈမိူင်းတေႃႉ မိူင်းထႃးလႄႈ သူင်ႇသိုၵ်း ၼပ်ႉႁဵင်ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇ မိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ။
ၽွင်းၼၼ်ႉ ႁႅင်းသိုၵ်းတပ်ႉသိုၵ်းမိူင်းတႆး (MTA) မီးဢမ်ႇတႅမ်ႇသေ 23,000 ၊ ၾၢႆႇတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ယင်း ယွမ်းႁပ်ႉဝႃႈ ပဵၼ်တပ်ႉသိုၵ်းလုၵ်ႉၽိုၼ်ႉ ဢၼ်ၵႅၼ်ႇၶႅင်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ဝၢႆးသေ ၶိုၼ်ႈၵႂႃႇပွတ်း ႁွင်ႇ ယဝ်ႉ လႆႈထုၵ်ႇတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ တွၼ်ႈႁပ်ႉပႂ်ႉတိုၵ်းႁၢဝ်ႈႁၢဝ်ႈႁႅင်းႁႅင်း။ ဢမ်ႇၽႅဝ်လႆႈလႅၼ်လိၼ် မိူင်းၶႄႇ ဢမ်ႇၵႃး ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းသိုၵ်း ဢမ်ႇပေႃးၸႂ်တင်းသဵင်ႈ ဢၼ်ဢတ်းၼႅၼ်ႈမႃးၶၢဝ်းတၢင်းလၢႆပီ တႅၵ်ႇဢွၵ်ႇ မႃးသေ ၵမ်ႈၽွင်ႈၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇၵေႃႇတင်ႈၸုမ်းမႂ်ႇ ၶဝ်ႈၵႂႃႇၵိုတ်းသိုၵ်းတင်းမၢၼ်ႈ။ ၵမ်ႈလိုၼ်းသုတ်း ၸဝ်ႈ ၶုၼ်သႃႇၵေႃႈ ႁၼ်ဝႃႈငဝ်းလၢႆးတႅၵ်ႇယၢႆႈၼႆႉ ဢမ်ႇၵမ်ၵုမ်းလႆႈယဝ်ႉၼႆသေ ယွမ်းမွပ်ႈတူဝ် ၵူမ်ႈၼွမ်းၸူး သိုၵ်းမၢၼ်ႈ မိူဝ်ႈ 07/01/1996 ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ဝၢႆးမႃးၵေႃႈ လႆႈႁူႉဝႃႈ ၵေႃႉပၼ်ၶၢဝ်ႇငၢဝ်း တီႈတပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈ လွင်ႈတပ်ႉသိုၵ်းမိူင်းတႆး တေၶိုၼ်ႈၵႂႃႇၸူး လႅၼ်လိၼ်ၶႄႇၼၼ်ႉ ပဵၼ်ၸုမ်းၽူႈတႅၼ်းၶႄႇ ဢၼ်မႃးႁူဝ်မိူင်း မိူဝ်ႈ 1993 ၼၼ်ႉၵူၺ်းလႄႈ ပဵၼ်ဢၼ် ၽိတ်းၸႂ်ၼႅင်ၶိုၼ်း။
ဝၢႆးဝၢင်းၵွင်ႈယဝ်ႉ ဢမ်ႇႁိုင်ဢမ်ႇၼၢၼ်း ၽူႈၸမ်ၸႂ်ၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇၵေႃႉၼိုင်ႈ လႆႈႁူပ်ႉထူပ်းလၢဝ်းလီ (Li W.J) ၼၼ်ႉၶိုၼ်းသေ ပွင်ႇၼႄးဝႃႈ ႁၵ်းလင်ၵၼ်။ “ၵူၺ်းၵႃႈ မၼ်းဢမ်ႇလႅပ်ႈၽိတ်းၸႂ်ၼိူဝ်ၶႃႈသင်” ၶႆႈ ၼႄၽူႈတႅမ်ႈၼင်ႇၼႆ။ “မၼ်းဝႃႈႁင်းၶႃႈတႄႉ – ၸဝ်ႈၶႆႈၸႂ်လီလီ။ ၵဝ်ၶႃႈဢမ်ႇၸႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းတႆး ၊ ဢမ်ႇၸႂ်ႈ လုၵ်ႈၼွင်ႉၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇ။ ၵဝ်ၶႃႈပဵၼ်ၵူၼ်းမိူင်းၶႄႇ လုၵ်ႈၼွင်ႉၵူၼ်းလူင်ၶႄႇ ။ ၵဝ်ၶႃႈႁူႉၵႃႈလႆႈႁဵတ်း ၸွမ်းၽွၼ်းလီ မိူင်းၶႄႇ”။
ၶႄႇၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵူၼ်းလၢတ်ႈသိုဝ်ႈ လိူၵ်းထိူၵ်းမိူၼ်ၵူၼ်းၶိူဝ်းပိူၼ်ႈ။ ပဵၼ်ၵူၼ်းလၢတ်ႈပႃးမွၵ်ႇပႃးမၢၵ်ႇ။ ဝူၼ်ႉလီလီၸင်ႇၸၢင်ႈႁူႉပွင်ႇၶဝ်ႈၸႂ်ၵႂၢမ်းၶဝ်။ ပေႃးဝူၼ်ႉတူၺ်းၸွမ်းၶေႃႈၵႂၢမ်း လၢဝ်းလီး ၼႆၵေႃႈပွင်ႇဝႃႈ “တႃႇၸွႆႈတႆးဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃၼႆႉ ဢမ်ႇပဵၼ်ၽွၼ်းလီၶႄႇ။ ၸွႆႈႁႂ်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈ ပဵၼ်ဢၼ်ၼိုင်ႈဢၼ်လဵဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်ၽွၼ်းလီၶႄႇ”။
(လွင်ႈယူပ်ႈယွမ်းၸဝ်ႈၶုၼ်သႃႇ ထႅင်ႈပိူင်ၼိုင်ႈတႄႉ – ဢိင်ၼိူဝ်မီးႁႅင်းငိုၼ်း ၊ ႁႅင်းသိုၵ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇယႂ်ႇၼမ် ၵႂၢင်ႈဝိုၼ်းလိူဝ်ၸုမ်းမႅၵ်ႇၵွင်ႈၵူႈၸုမ်းၼႂ်းမိူင်းတႆးလႄႈ – မီးၽူႈၶဵၼ်ၼမ်လိူဝ်ဢူၺ်းလီ။ ၼွၵ်ႈသေသိုၵ်း မၢၼ်ႈယဝ်ႉ လႆႈတိုၵ်းတေႃးၽိတ်းမေႃးၵၼ် တင်းလၢႆမူႇလၢႆၸုမ်း မိူၼ်ၼင်ႇ ၸုမ်းဝႃႉ UWSA , ပဢူဝ်းလႅင် SNPLO, ၶႄႇၽိူၵ်ႇ KMT, ၸုမ်းတႆးၵိုတ်းသိုၵ်းပွတ်းႁွင်ႇ SSA , ၸုမ်းမိူင်းလႃး NDAA တေႃႇထိုင်ထႆး – ဢ မေႊရိၵၼ်ႊ)။
Dr. David Williams ၽူႈလဵပ်ႈႁဵၼ်းလွင်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈလႄႈ ၸွႆႈထႅမ်ၸုမ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်း ၶဵၼ်ႇတႅမ်ႈမၢႆမီႈ ၸႄႈ မိူင်းၽႂ်မၼ်းယူႇၼႆႉ လၢတ်ႈမိူဝ်ႈ 17/06/2008 တီႈၵဵင်းမႆႇဝႃႈ “ၵဝ်ၶႃႈယင်းဢမ်ႇႁၼ်၊ ၵွပ်ႈသင်ၶႄႇ တေၶႂ်ႈ ႁၼ်မိူင်းတႆးၵွၼ်းၶေႃ”။
ၵွပ်ႈၼၼ် ပေႃးလဵပ်ႈႁဵၼ်းလွၵ်းတွၼ်ႈ role ၶွင်ၶႄႇ တင်ႈတႄႇပၢၼ်ၶုၼ်တႆး သၢမ်ၸဝ်ႈ တေႃႇယၢမ်းလဵဝ် ၸိုင် မုင်ႈမွင်းဝႃႈ တေပဵၼ်ဢပိုတ်ႇႁူပိုတ်ႇတႃၽူႈဢၢၼ်ႇႁဝ်း။ ဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ ႁဝ်းထုၵ်ႇလႆႈဝူၼ်ႉဝႃႈ ၵၢၼ်တႆးႁဝ်းၼႆႉ ပေႃးမၼ်းထုၵ်ႇမႅၼ်ႈၸွမ်းတြႃး (ပဵၼ်ထမ်း) သွၼ်ႇႁႂ်ႈႁဝ်းၽွမ်ႉၵၼ် မၼ်းတၵ်းလႆႈ ၶိုၼ်းမိူင်းဢမ်ႇႁၢင်ႉ မွၵ်ႈၼၼ်ႉၵူၺ်း။ တၵ်းလႆႈႁူႉငဝ်းလၢႆးၵၢၼ်မိူင်း တၢင်းၼွၵ်ႈတၢင်းၼႂ်းလီလီ။
ၵႂၢမ်းၶႄႇဝႃႈ “ၶၢဝ်းယၢမ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇတၢပ်ႈႁၼ်ဝႃႈ ပဵၼ်ၽူႈၶဵၼ်ၵေႃႉ ဢၼ်ႁဝ်းတၵ်းလႆႈၶဵင်ႇတႃႉ၊ တၵ်းႁၼ်ဝႃႈ ပဵၼ်ဢူၺ်းလီဢၼ်ႁဝ်းတၵ်းလႆႈႁဵတ်းၵေႃႉၵၼ်သေ ႁႃၽွၼ်းလီ?။ ၽူႈတႅမ်ႈၶႂ်ႈၸိမ် ၵႂၢမ်းဢၼ်ဝႃႈ “ငဝ်းလၢႆးၵေႃႈ မိူၼ်ၶၢဝ်းယၢမ်းၼင်ႇၵဝ်ႇ”။
ၸၢႆးၶိုၼ်းသႂ် (08/08/2008)
ၶေႃႈမုလ်း ၵွၼ်းၶေႃ မၢႆ 247 ပီ 2008
