လၵ်းၼမ်းၵၢၼ်ၼွၵ်ႈမိူင်း ၶွင်ထႆးတေႃႇမိူင်းမၢၼ်ႈ

ၼႂ်းၶၢဝ်းယၢမ်း 9 ပီ ပၢႆးတႂ်ႈၵၢၼ်ၼမ်း ၸွမ်ၽွင်းလူင်ပရႃႊယုထ်ႉ ၸၼ်ႊဢူဝ်ႊၶျႃႊ ၵဵဝ်ႇလွင်ႈလၵ်းၼမ်း တၢင်း ၵၢၼ်လွင်ႈၵိူဝ်းလီ ဝူင်ႈၵၢင်ၵၢၼ်ၶပ်းၶိုင်ၸိုင်ႈမိူင်းလႄလွင်ႈၶပ်းၶိုင်ၵၢၼ်တၢင်းၽွင်းၶဵဝ်ၶွင်ထႆး ထုၵ်ႇပၵ်းတႃလႄႈ ထုၵ်ႇထတ်းသၢင်ယူႇၶိူဝ်းယႂ်း ဢမ်ႇဝႃႈလွင်ႈႁိပ်ႇႁႅတ်ႉမိူင်းမၢၼ်ႈ ၵၢၼ်ဝႆႉဝၢင်းတူဝ်ၼႂ်းၵႄႈၵၢင် ၵၢၼ်ၶႄႉၶႅင်ႇ ၶွင် ပိုၼ်ႉတီႈၵၢၼ်မိူင်းၼႂ်းၵုၼ်ၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇ (geopolitical rivalry) ဝူင်ႈၵၢင် ဢမေႊရိၵၼ်ႊ လႄႈ ၶႄႇ ၸိူင်ႉၼင်ႇသိုၵ်းၼႂ်းယူႊၶရဵၼ်ႊ ႁူမ်ႈထိုင်လၵ်းၵၢၼ်ထႆးဢၼ်မီးတေႃႇဢႃႊသျဵၼ်ႊ (ASEAN) ။

သီႁသၵ်ႇ ၽူင်ႊၵဵတ်ႇၵႅဝ်ႉ ၽူႈၵွၼ်းႁွင်ႈၵၢၼ်ၽွင်းလူင်ၵဝ်ႇ ၶွင်ထႆး လႅပ်ႈမိူၼ် ႁဵတ်းႁႂ်ႈႁၼ်လၵ်းၵၢၼ်ထႆးၸႅင်ႈ လႅင်းသုတ်းယဝ်ႉ ဝႃႈ “မိူင်းထႆးႁၢႆၼႃႈႁၢႆတႃ ၼႂ်းၵႄႈၽွင်းၶဵဝ်ဝူင်ႈၵၢင်ၸိုင်ႈ မိူင်းယဝ်ႉၼႆ သီႁသၵ်ႇ လၢတ်ႈတွပ်ႇသိုဝ်ႇ PBS ၵဵဝ်ႇလူၺ်ႈလၵ်းၼမ်းၵၢၼ်ၼွၵ်ႈမိူင်းၶွင်ထႆး တႂ်ႈ လူင်ပွင်ၸိုင်ႈ ၸွမ်သိုၵ်းလူင်ပရႃႊယုထ်း မီးပၢႆးႁၼ်ဢၼ်ၵွင်ႉၵဵဝ်ႇတင်းၶေႃႈၶွင်ႈၸႂ် ၶွင်ၽွင်းၶဵဝ် လႄႈၽူႈထတ်း သၢင်မိူင်းဝၼ်းတူၵ်းႁူမ်ႈတင်းၼၵ်ႉၵၢၼ်မိူင်းသူၼ်ႇယႂ်ႇ ႁၼ်ဝႃႈလၵ်းၼမ်းၵၢၼ်ၼွၵ်ႈမိူင်းလႄႈ ၽွင်းၶဵဝ်ၶွင်ထႆး ၼႂ်းၸူဝ်ႈလၢႆပီၽၢၼ်ႇမႃးၼႆႉ ငမ်းငဝ်းထိူင်းထိုင်ႉ သဵၼ်ႈတၢင်းၶၢတ်ႇႁၢႆလႄႈထုၵ်ႇထတ်းသၢင်ၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ ၼၼ်ႉၵေႃႈ လူၺ်ႈၽႅၼ်ၵၢၼ်တမ်းဝၢင်းၼႅဝ်းတၢင်းၵၢၼ်ၽွင်းၶဵဝ်ၶွင်ထႆး ဢၼ်မီးတေႃႇလွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈ ဢူၼ် မေႃးၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉ ပဵၼ်လွင်ႈထုၵ်ႇမိူင်းဝၼ်းတူၵ်းၶဝ် ၽူႈထတ်းသၢင်ႈၶဝ်ဢိၵ်ႇပႃး ၸုမ်းသူၼ်ႇလႆႈၵူၼ်း ၶဝ် ႁၼ်ဝႃႈ ႁိူင်ၵိူင်း ၶဝ်ႈၶၢင်ႈ ၾၢႆႇသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢဝ်ဢူၵ်းဢဝ်ၸႂ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢၼ်ယိုတ်း ဢမ်းၼၢၸ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵူၼ်းမိူင်းမႃးမိူဝ်ႈ 2021။

တင်းတီႈႁႂ်ႈမီးၵၢၼ်ၵႄႈလိတ်ႈလွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈဢူၼ်မေႃးၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈလႄႈ ၸွမ်းၶွပ်ႇလႅၼ်လိၼ်  ဢၼ်လႆႈ ႁၼ်ၸႅင်ႈလႅင်းလီသုတ်း ၸွမ်းၼင်ႇၶေႃႈတူၵ်းလူင်းလႆႈၸႂ် 5 ၶေႃႈၶွင်ဢႃႊသျဵၼ်ႊ (ASEAN’s five-point consensus) ဢမ်ႇပဵၼ်မႃး ၸွမ်းၼင်ႇၵၢၼ်ဝၢၼ်ႇလွမ်ႉႁႂ်ႈၽူႈၼမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈ လူတ်းယွမ်းဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇ ၽွၼ်ႇၶၢႆးလူင်း ႁႂ်ႈၵိုတ်းယုတ်းလွင်ႈၶတ်းၶႂၢင်လၢႆးၵတ်းယဵၼ်။ ၵွႆးၵႃႈၼႅဝ်းတၢင်းၶွင်ထႆး ထုၵ်ႇၼႄးဝႃႈ ပဵၼ်ၵၢၼ် ႁၼ်ၸႂ်ၾၢႆႇၽူႈၼမ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈၼမ်လိူဝ်ၵၢၼ်ၶဝ်ႈၸွႆႈၵႄႈလိတ်ႈပၼ်ႁႃ – ဝႃႈၼႆ။

ၵၢၼ်ၵႄႈလိတ်ႈပၼ်ႁႃၶွင်ထႆး ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈတေၸၢင်ႈၸွႆႈႁဵတ်းႁႂ်ႈလွင်ႈယုင်ႈယၢင်ႈၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇ ယွၼ်ႇယၢၼ်းလူင်း ႁူမ်ႈပႃးၸဵမ်လွင်ႈၸတ်းၵၢၼ်ပၼ်ႁႃၵဵဝ်ႇၵပ်းၵူၼ်းပၢႆႈၽေး သိုၵ်းၸွမ်းၶွပ်ႇလႅၼ်လိၼ် ထႆး-မၢၼ်ႈ လၢႆပိုၼ်ႉတီႈ ထုၵ်ႇပၵ်းတႃတူၺ်းဝႃႈ ပၢႆးတႂ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမႂ်ႇ ထႆး တေမီးၼမ်ႉၼၵ်း တေဝၢင်း လၵ်းၵၢၼ်ပဵၼ်တီႈယွမ်းႁပ်ႉၵၼ်ၵႂၢင်ႈၶႂၢင်ၼႂ်းဢႃႊသျဵၼ်ႊၵႃႈႁိုဝ် ၼႆယူႇ။

ၵၢၼ်ၵႄႈပၼ်ႁႃလူၺ်ႈၵၢၼ်ယိုတ်းဢႃႇၼႃႇ ၶွင်သိုၵ်းမၢၼ်ႈပူၼ်ႉမႃးၼႆႉ ၸၢင်ႈပဵၼ်ၵၢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈၸိုင်ႈမိူင်း တႅၵ်ႇဢွၵ်ႇပဵၼ်သိၵ်ႈပဵၼ်ၸဵင်ႇလႄႈပဵၼ်ၵၼ်ႁဵၼ်းလူင်သိုၵ်းမၢၼ်ႈမႃးဢမ်ႇႁူႉလၢႆလၢႆၸူဝ်ႈၵူၼ်းယဝ်ႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈ ၵူၼ်းမိူင်းႁၢမ်းတီႈယူႇ တၼ်းသဝ်းလႄႈဝၢတ်ႇၸဵပ်းလူမ်ႉတၢႆ ပၢႆႈၼီ ယွၼ်ႉၼမ်ႉမိုဝ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈ  လူၺ်ႈၵၢၼ်ဝီပ်ႇငႅၼ်းတိၺွပ်းႁၢပ်ႇၶူဝ်း(ၶျေႃး) တုမ်ႉယွၼ်ႈထိုင်ႁႅင်းၵၢၼ်ၶၢမ်ႈမိူင်းဢၼ်မီးယူႇၼႂ်းမိူင်းထႆး လႄႈ မီးၵူၼ်းလင်ႇလႆလၵ်ႉပၢႆႈၶဝ်ႈမိူင်းထႆး ၽိတ်းၵူတ်းမၢႆၵၢၼ်ႁဵတ်းၵၢၼ် ၼမ်တိူဝ်းၶိုၼ်ႈၵူႈမိုဝ်ႉၵူႈဝၼ်းလႄႈ တုမ်ႉ တိူဝ်ႉတေႃႇ MOU ။ ထႆးၵိုင်ႇလီမီးလၵ်းၵၢၼ် ၼမ်းဢဝ်လွင်ႈၼႆႉသၢင်ႈၵၢၼ်ဢုပ်ႇဢူဝ်းလူၺ်ႈလၢႆးၵတ်းယဵၼ် ပဵၼ်ထမ်းလႄႈၵႅတ်ႇၶႄႁႄႉၵင်ႈပၼ်လွင်ႈသူၼ်ႇလႆႈၵူၼ်းႁႂ်ႈမီးလွင်ႈငမ်းယဵၼ်။

မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 18 ၾႅပ်ႉၿိဝ်ႊရီႊ 2024 ၼႆႉ ဢိရႃႇဝၻီႇယင်းႁၢႆးငၢၼ်းၼႄဝႃႈ ၵႅမ်ၽူႈလူင်ႉလႅၼ်ႇ ၻွၵ်ႉတိူဝ်ႊ ဢၼုသွရ်(သွၼ်)  ထမ်းၸႆႊ ၽူႈၼမ်းၾၢႆႇၸတ်းၵၢၼ် institution ပရီၻီ ၽၼူမ်ႊယူင်ႊ လႄႈၵေႃၵမ်ၵၢၼ် ၸၼ်ႉၸွမ်ၵႅၼ်ႇၸိုင်ႈ ပရီၻီ ၽၼူမ်ႊယူင်ႊ  လၢတ်ႈဝႃႈ လွင်ႈသုၵ်ႉယုင်ႈဢူၼ်မေႃး ပဵၼ်သိုၵ်းၵၢင်မိူင်း မႃး ဝၢႆးသိုၵ်းမၢၼ်ႈမိၼ်းဢွင်ႇလၢႆႇယိုတ်းဢမ်းၼၢၸ်ႈ 2021 ၽူႈၼမ်းၵွင်တပ်ႉ သိုၵ်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉၵၢၼ် လိူၵ်ႈတင်ႈ လူၺ်ႈၵၢင်ၸႂ်ၵူၼ်းမိူင်း ၸင်ႇပဵၼ်ၵၢၼ်ၼမ်းၸူးသူႇၵၢၼ်ႁၢဝ်ႈႁႅင်းၼွင်းလိူတ်ႈ လူၺ်ႈၵၢၼ်မိူင်းတူဝ်ႈ ပတ်းပိုတ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းၵၢႆယဵၼ်းပဵၼ်ၽူႈၼီၽႆး(ပၢႆႈၽေး)လႄႈယူၵ်ႉယၢႆႉၶၢႆႉထိၼ်ႇဢမ်ႇတႅမ်ႇလၢၼ်ႉၵေႃႉ ဝၢတ်ႇ ၸဵပ်းလူမ်ႉတၢႆ ၵႃႈငိုၼ်းတူၵ်း ငိုၼ်းၼမ်ၶၼ်ထုၵ်ႇ  ၵွတ်းယၢၵ်ႈၽၢၼ်ၵိၼ်း ပၼ်ႁႃၵၢၼ်မၢၵ်ႈမီးလူမ်ႉလႅဝ် ပိူင်ၵၢၼ်မိူင်းလူမ်ႉၸူမ်ဝွတ်ႈဝၢႆး။

ၵၢၼ်ဢၼ်ထႆးလႄႈၸၢဝ်းၸၢတ်ႈဢႃႊသျဵၼ်း ယၢမ်ႈမီးၶေႃႈၸုၵ်းယိုၼ်းလွင်ႈၵိူဝ်းလီ ဝူင်ႈၵၢင်ၸိုင်ႈမိူင်းလႄႈ ယိုတ်းလၵ်းၵၢၼ် “ဢမ်ႇၸွမ်ႇၸိမ်ယုင်ႈၵဵဝ်ႇၵိၸ်ႇၵၢၼ်ပၢႆးၼႂ်း” ႁဵတ်းႁႂ်ႈ သူၼ်ႇလႆႈၵၢၼ်ပဵၼ်ထမ်းၶွင်မၼုသ်း ပဵၼ်လွင်ႈယႂ်ႇၶိုၵ်ႉလိုၵ်ႉၼႂ်းလွင်ႈၵၢၼ်ၵိူဝ်းလီ ဝူင်ႈၵၢင်ထႆးလႄႈဢႃႊသျဵၼ်ႊ တင်း မၢၼ်ႈ ၻွၵ်ႉတိူဝ်းသုရိၼ်ႊ ၽိသ်ႉသုဝၼ်း ၽူႈၼမ်းၼႂ်းဢႃးသျဵၼ်းၵေႃႉၵဝ်ႇ ၽွင်းပဵၼ်ၽွင်းလူင်ၼွၵ်ႈမိူင်းၶွင်ထႆး လႆႈၼမ်းလဝ်ႈယိုၼ်ႈ ၼႂ်းၼႅဝ်းတၢင်းၵၢၼ်ၽွင်းၶဵဝ် ၵဵဝ်ႇယုင်ႈၸွမ်းလႆႈ “ၵဵဝ်ႇၸွမ်းလူၺ်ႈၵၢၼ်ပုၼ်ႈလီ” (Constructive Engagement) ၵွႆးၵႃႈ လုၵ်ႈၸုမ်းၸိုင်ႈမိူင်းဢႃႊသျဵၼ်ႊယင်းပႆႇႁၼ်ၸွမ်း ၸင်ႇလႆႈပိၼ်ႇမႃးၸႂ်ႉၼႅဝ်းတၢင်း လၵ်းၼမ်း လွင်ႈၵိူဝ်း လီ လၢႆးယိုတ်ႈယွၼ်ႇ(Flexible Engagement) တႅၼ်းလႄႈ ၶွပ်ႇပိူင်ၼႅဝ်းတၢင်းၼႆႉ ဢႃႊသျဵၼ်ႊ ဢဝ်ၸႂ်ႉမႃးထိုင် ယၢမ်းလဵဝ်။

ၵွႆးၵေႃႈတူၺ်းမိူၼ်ၽွင်းၶဵဝ်ၶွင်ထႆး ၼႂ်းၸုပ်ႈပၢၼ် ၶေႃႊသေႃၶျေႃႊ ဢမ်ႇပေႃးယိုတ်ႈယွၼ်ႇၼႅဝ်းတၢင်းၼႆႉၵႃႈႁိုဝ် ၸင်ႇယွၼ်းႁဵၵ်ႈႁွင်ႉႁႂ်ႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸုပ်ႈၼႆႉ ဢၼ်မီး ၽိူဝ်ႉထႆး(ပိူဝ်ႈထႆး)ပဵၼ်ၵႅၼ်ၼမ်းလူင်ပွင်ၸိုင်ႈ လႅၵ်ႈလၢႆႈ လၵ်းၼမ်း ဝႆႉၵၢၼ်လမ်ႇလွင်ႈတေႃႇလွင်ႈလိူတ်ႇမႆႈႁွၼ်ႉလႄႈၵႂၢမ်းတုၶ်ႉယၢၵ်ႈၶွင်ၵူၼ်းမိူင်းဢူၺ်းလီ ၼမ်တိူဝ်း လိူဝ်မႃး။ ၵၢၼ်ဢၼ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၸုပ်ႈၼႆႉ တေႁဵတ်းသၢင်ႈႁႂ်ႈမီးပိုၼ်ႉထၢၼ်ၾၢႆႇလွင်ႈသူၼ်ႇလႆႈၵူၼ်း ႁႂ်ႈဝၢင်း လၵ်းပိုၼ်ႉထၢၼ်ငဝ်ႈႁၢၵ်ႈတီႈၸိုင်ႈမိူင်းထႆးလႄႈဢႃႊသျဵၼ်ႊ ၵိုင်ႇလီမီးလၵ်းၵၢၼ်ၼမ်း လွင်ႈဢုပ်ႇၵိူဝ်းၵုမ်ၵၼ် ၵိုတ်းယိုဝ်းၵိုတ်းတိုၵ်း ပိူဝ်ႈႁႂ်ႈၵိူတ်ႇလွင်ႈငမ်းယဵၼ်ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ ႁႂ်ႈၼမ်းၸူးသူႇၵၢၼ်ၶိုၼ်းမွပ်ႈဢမ်းၼၢၸ်ႈ ႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းလႆႈၽၢၼ်ႇၵၢၼ်ၸတ်းၵၢၼ် ၵၢၼ်လိူၵ်ႈတင်ႈဢၼ်မီးလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်းတဵင်ႈထမ်း။

လူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵိုင်ႇလႆႈဝၢင်းလၵ်းၵၢၼ်ၽႅၼ်ပၢႆးတိုၵ်း ႁႂ်ႈၵိူတ်ႇပၢင်ဢုပ်ႇဢူဝ်းလူၺ်ႈၵၢၼ်ငမ်းယဵၼ်ၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈ။ မိူဝ်ႈလၵ်းၵၢၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉၵိူတ်ႇၶိုၼ်ႈ ထႆးတေထုၵ်ႇယူၵ်ႉယွင်ႈပဵၼ်ၵၢၼ်ၸွႆႈႁၵ်ႉသႃၸီးဝိတ်ႉ ၶွင်ပီႈၼွင်ႉၸၢဝ်း ၵူၼ်းမိူင်းမၢၼ်ႈၸိူဝ်းၽူႈမီးၸႂ်ၸိုၼ်ႈၶၢဝ်သႂ်လႄႈမႅတ်ႇပႅင်းပႂ်ႉပႃးႁၵ်ႉသႃလွင်ႈမၼ်ႈၼိမ်ယဵၼ် ဢၼ်တေႁဵတ်း ႁႂ်ႈၵိူတ်ႇၽွၼ်းလီတေႃႇ ၵူၼ်းမိူင်းတင်းသွင်ၾင်ႇ ၼိူဝ်ၶွပ်ႇလႅၼ်လိၼ်။

ၵၢၼ်ၵိုတ်းယုတ်းပၢင်တိုၵ်းၵၢင်မိူင်းလႄႈ ၼမ်းၸူးသူႇၵၢၼ်ယူၵ်ႉမုၼ်းလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း “ၻီႊမွၵ်ႉၶ ရေႊသီႊ” မိူင်းမၢၼ်ႈ တေပဵၼ်ၽူလ်ၽွၼ်းပုၼ်ႈပၢင်ႈၵမ်းသိုဝ်ႈတေႃႇၵၢၼ်မုင်ႈမၼ်ႈလႄႈပဵၼ်ၽူလ်ၽွၼ်းလႆႈ တေႃႇ ၵူၼ်းလၢႆၵုမ်ႇ လၢႆၸုမ်း တင်းလၢႆ ပၢႆးၼႂ်းမိူင်း။

ၵွႆးၵႃႈ ၵၢၼ်ပိၼ်ႇပႅင် ႁႂ်ႈၵိူတ်ႇၵၢၼ်ငမ်းယဵၼ်တဵင်ႈထမ်းၼႂ်းမိူင်းမၢၼ်ႈၼၼ်ႉ တၵ်းတေလႆႈႁပ်ႉၵၢၼ်ၵမ်ႉထႅမ် ႁႅင်းဢီးဢႃႊသျဵၼ်ႊ ထႆး လႄႈ လၢႆၸၢတ်ႈၸိုင်ႈမိူင်း ႁူမ်ႈတင်းလူၵ်ႈ “ၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉ” UN ။

မွၼ်းၶိူဝ်း

(*** ပွင်ႈၵႂၢမ်းႁူဝ်ၼႆႉ ပဵၼ်ပၢႆးဝူၼ်ႉ ၼမ်ႉၵႂၢမ်းလႄႈ တၢင်းႁၼ်ထိုင်သုၼ်ႇတူဝ် ၽူႈတႅမ်ႈလိၵ်ႈ ၸဝ်ႈပၢႆၵမ် ၵူၺ်းၶႃႈဢေႃႈ။)