ၸဝ်ႈၶိုၼ်းသႂ် ၸႂ်ယဵၼ် မွၵ်ႇလၢတ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်း သူင်ႇသင်ႇပီၵဝ် ႁပ်ႉတွၼ်ႈ ပီမႂ်ႇတႆး တီႈပၢင်ပွႆး ႁူမ်ၸူမ်းႁပ်ႉတွၼ်ႈ ပီမႂ်ႇ တီႈ ဝတ်ႉၵူႇတဝ်ႈ ဢိူင်ႇသီၽုမ်း ဝဵင်းၵဵင်းမႂ်ႇ ၸိုင်ႈထႆး မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 12/12/2023 ယၢမ်းၵၢင်ၶိုၼ်း 11:40 မူင်း ထိုင် 11:50 မူင်း ။
လၢႆးတႃႇပဵၼ်ႁိင်ႇႁွႆႈၵၼ်ၼႆႉ ၸဝ်ႈၶူးလူင်ႁဝ်း တွၵ်ႇတိူဝ်ႇၶမ်းမၢႆ ထမ်ႇမသႃမိ လႆႈပၼ်မႃး 3 ပီယဝ်ႉ။ ၵူၺ်းၵႃႈ တႆးႁဝ်းပႃး ၸဵမ်တူဝ်ၵဝ်ၶႃႈ ပဵၼ်ၵူၼ်းၼႃထိုဝ်၊ ၵွပ်ႈၼၼ် ၼႂ်းၶၢဝ်းတၢင်း 3 ပီၼႆႉ ပႆႇႁၼ်ပိူင်ႈမႃးၼင်ႇမုင်ႈမွင်းဝႆႉ။
ၵွပ်ႈၼၼ် ၵႂၢမ်းဢၼ်မၼ်းၸဝ်ႈသွၼ်မႃးၼႆႉ ၵဝ်ၶႃႈ တေႁုပ်ႈသေ သိုပ်ႇတေႃႉတႆႇၶႆႈၼႄပၼ် ပဵၼ်ၶွင်ၶႂၼ်ပီမႂ်ႇၼႆႉ။ မုင်ႈမွင်း ဝႃႈ သူၸဝ်ႈ တေသိုပ်ႇတေႃႉတႆႇ ၶႆႈၼႄၵၼ်ၵူၺ်းဢမ်ႇၵႃး တေတိုဝ်းၵမ်ႁဵတ်းသၢင်ႈၸွမ်းယူႇ။
ပေႃးၼၼ် လွင်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈဢၼ် တႆးႁဝ်း မွင်းလိူၼ် မွင်းလၢဝ် ၼပ်ႉမႃးပဵၼ် 660 ပီၸမ်ၸမ် ၸဵမ်မိူဝ်ႈၸဝ်ႈသိူဝ်ၶၢၼ်ႇ ၾႃႉ ႁဝ်း လပ်ႉလွႆငိုၼ်းၼႆႉ တၵ်းတေလႆႈမႃး။ ၵွပ်ႈဝႃႈ လွင်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈဢၼ်ဝႃႈၼႆႉ မိူၼ်ၵူႈသမ်ႇသႅၼ်ပိူင် ၼႂ်းလေႃးၵလူင်ၼႆႉ။ တိုၵ်းသူၼ်း ယွၼ်းဢဝ်ဢမ်ႇလႆႈ၊ ႁဵတ်းဢဝ် ၸင်ႇလႆႈ။ သူၸဝ်ႈၵူၼ်းလူင် ၽွမ်ႉၵၼ်လႄႈၼႆၵူၺ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇလႆႈ။ ႁဝ်းပႃး ၵၼ်ၸွႆႈ ၵေႃႉမႆႉၵေႃႉမိုဝ်း ၸင်ႇတေလႆႈပႃးၵၼ် ပဵၼ်ႁိင်ႇႁွႆႈ ၸင်ႇလႆႈ။
မိူၼ်ၵႂၢမ်းထုင်းမီးဝႆႉ လွင်ႈၽုၵ်ႇတူၼ်ႈမႆႉသၵ်း။ ဝၼ်းဢၼ်လီတီႈသုတ်း တႃႇၽုၵ်ႇၼႆႉ မိူဝ်ႈ 30 ပီပူၼ်ႉမႃး။ ဝၼ်းဢၼ်လီတီႈ သွင်ၼႆႉ မိူဝ်ႈၼႆႉ။ မႃးႁဝ်းဢွၼ်ၵၼ် ၸွႆႈၵၼ်ၽုၵ်ႇၵေႃႉၸိူဝ်ႉၵေႃႉၽၼ်း။ ႁႂ်ႈပီမႂ်ႇတႆး ပီၼႆႉ ပဵၼ်ပီမႂ်ႇတႄႉတႄႉ ႁႂ်ႈပဵၼ်ပီဢၼ် မီးမိင်ႈၶႂၼ်မင်ႇၵလႃႇတႄႉတႄႉ။
တေလႆႈႁဵတ်းၸိူဝ်ႉႁိုဝ်ၽုၵ်ႇတူၼ်ႈ လွင်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈလႃႇပေႃးၼၼ်? ၸဝ်ႈၶူးလူင်ႁဝ်း သွၼ်ဝႃႈ ႁႂ်ႈမႄးၸႂ်ၵဝ်ႇ ႁႂ်ႈပဵၼ်ၸႂ်မႂ်ႇဝႃႇ။ ၸႂ်ၵဝ်ႇၸႂ်မႂ်ႇ ဢၼ်ဝႃႈၼၼ်ႉ မီးယူႇႁႃႉၸဝ်ႈၶူး? မၼ်းၸဝ်ႈဝႃႈမီး၊ မီးၼႂ်းႁူဝ်ႁဝ်းၵမ်းလဵဝ်။
ၶုၼ်သၢင်တင်းၶုၼ်သူင်ၼႆႉ ဢမ်ႇတၢပ်ႈႁႃၵႆ။ မီးၼႂ်းႁူဝ်ႁဝ်း။ တႆးႁဝ်းဝႃႈ ႁဝ်းပဵၼ်ၶိူဝ်းသၢင်။ ဢွၵ်းဢေႃ ႁဝ်းတၢင်း လင်ၼႆႉ ၸႂ်ဢမ်ႇလီတင်းသဵင်ႈ မၼ်းၵဵပ်းႁွမ်ဝႆႉ။ လွင်ႈမေႃတူၺ်းၾၢႆႇႁဝ်း ၾၢႆႇလဵဝ်၊ ဢမ်ႇမေႃတူၺ်းၾၢႆႇပိူၼ်ႈၼႆႉ မီးၼႂ်းၼႆႉ။
ပေႃးမီးမႃးၸိူဝ်ႉၼၼ် Hormone ဢၼ်ဢမ်ႇမီးလီမိူၼ် Cortisol ၼႆႉမႃးၶွၼ်ႈတီႈၼႆႈ။ ဢဝ်ၸႂ်မႂ်ႇပဵၼ်ၸႂ်ၵဝ်ႇ၊ ဢဝ်ၵူၼ်းလီ ပဵၼ်ၵူၼ်းႁၢႆႉ။ ဢဝ်ၶုၼ်သၢင်ပဵၼ်ၶုၼ်သူင်။
ဢွၵ်းဢေႃတၢင်းၼႃႈႁဝ်းသမ်ႉ ပဵၼ်တီႈၵဵပ်းႁွမ် ၸႂ်လီတင်းသဵင်ႈ။ ၸႂ်မဵတ်ႈတႃႇ(ၶႂ်ႈႁႂ်ႈပိူၼ်ႈလီ) ၊ ၵရုၼႃႇ (မေႃဢေးလူ) ၊ မုတိတႃႇ (မေႃႁူမ်ၸူမ်းၸွမ်းပိူၼ်ႈလႆႈပဵၼ်လီ) ၸိူဝ်းၼႆႉ။ ပေႃးၼၼ် Hormone ဢၼ်လီမိူၼ် Oxytocin ၼႆႉမႃးၶွၼ်ႈ ၵႃႈၼႆႈ။ ဢဝ်ၸႂ်ၵဝ်ႇပဵၼ်ၸႂ်မႂ်ႇ။ ဢဝ်ၵူၼ်းႁၢႆႉပဵၼ်ၵူၼ်းလီ။ ဢဝ်ၶုၼ်သူင်ပဵၼ်ၶုၼ်သၢင်။
လွင်ႈၼႆႉ ပုတ်ႉထၸဝ်ႈၵေႃႈ ယၢမ်ႈၶႆႈၼႄၼႂ်းၸႃႇတၵ ဢၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ Rajovada ။ ၸႂ်ၶုၼ်သၢင်ၵေႃႉၼိုင်ႈဝႃႈ – “လၵ်းၵၢၼ်တိုဝ်းၵမ်ၵဝ်ၶႃႈၼႆႉ – ပိူၼ်ႈၸင်း – ႁဝ်းႁၵ်ႉ၊ ပိူၼ်ႈၸႂ်လမ် – ႁဝ်းၵရုၼႃႇ၊ ပိူၼ်ႈပဵၼ်လီ – ႁဝ်းဢမ်ႇသီႈၵေႉႁေႈတႃ ႁဝ်းၶၼ်ၸႂ်ပႆႇဢွင်ႇ – ဢုပဵၵ်ႉၶႃႇ။ ၶိင်တေႃႇၶိင် ႁဵၼ်ႈတေႃႇႁဵၼ်ႈ ဢူၼ်ႈတေႃႇဢူၼ်ႈ လီတေႃႇလီ ႁၢႆႉတေႃႇႁၢႆႉ ၶႃႈဢိူဝ်ႈ”။ ၸဝ်ႈ ႁဝ်းလႃႇ?
ၵမ်းၼႆႉ ၶုၼ်လူင်ဢၼ်တေပဵၼ်မႃး ပုတ်ႉထၸဝ်ႈဝၢႆးလင်ၼႆႉတွပ်ႇဝႃႈ – “လၵ်းၵၢၼ်ၵဝ်ၶႃႈတိုဝ်းၵမ်ၼႆႉတႄႉ – ဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇ (ဢမ်ႇၸႂ်ႈဢွၼ်ႇဢႄး) တေႃႇၵေႃႉၸႂ်လမ်ဝႆႉၸႂ်လီတေႃႇၵူၼ်းႁၢႆႉ ၽိူဝ်ႇၽႄႇတေႃႇၵူၼ်းၸႂ်ၵူတ်ႉ ၵႂၢမ်းၸိုဝ်ႈၸႂ်ႈတေႃႇၵူၼ်းပႅတ်ႉ လႅၼ်ၶႃႈဢိူဝ်ႈ”။
ၶုၼ်ၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းၵေႃႈ ယွမ်းႁပ်ႉဝႃႈ လၵ်းပိူင်ၸဝ်ႈႁဝ်းၼႆႉ ထုၵ်ႇမႅၼ်ႈယဝ်ႉၼႆသေ ၶဝ်ၵေႃႈ ပဵၼ်ၵေႃႉပဵၼ်သေႈၵၼ်ၵႂႃႇ တေႃႇၸူဝ်ႈ။
ပေႃးဝႃႈၵူၼ်းၼႆႉ ၸၢင်ႇလႅၵ်ႈလၢႆႈၸႂ်ၵဝ်ႇ ပဵၼ်ၸႂ်မႂ်ႇဝႆးၸိူဝ်ႉၼၼ်တေလီ။ ၵူၺ်းၵႃႈဢၼ်တႄႉ မၼ်းတႄႉတင်းသွင်ၸႂ်ၼႆႉ ၽိုၵ်းသေၸင်ႇပဵၼ်မႃး။ ၸႂ်ၵဝ်ႇၸႂ်ၸႃႉၸႂ်ၶုၼ်သူင်ႁဝ်းၼႆႉ ႁဝ်းလႆႈ ၽိုၵ်းမႃးၸဵမ်လဵၵ်ႉ။ ၸႂ်မႂ်ႇၸႂ်လီ ၸႂ်ၶုၼ်သၢင်ၼႆႉ ဢမ်ႇပေႃးလႆႈၽိုၵ်းမႃးၼမ်။ ၵွပ်ႈၼၼ် တေလႆႈၽိုၵ်းၵႂႃႇတႄႉတႄႉ။
ဝႆႉၸႂ်ၸႃႉၼႆႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈဢွၵ်းဢေႃႁဝ်းၽၢၵ်ႇၶုၼ်သူင်ၼႆႉႁႅင်းၵေႃႈ ဝႆႉၸႂ်လီၼႆႉ ႁဵတ်းႁႂ်ႈဢွၵ်းဢေႃႁဝ်း ၽၢၵ်ႇၶုၼ်သၢင်ၼႆႉႁႅင်း။
ပေႃးၶုၼ်သူင်ႁႅင်းၵေႃႈ ႁဝ်းတေၽိတ်းၵၼ်တိၵ်းတိၵ်း တေဢမ်ႇမေႃၽွမ်ႉၵၼ်လႆႈ။ ပေႃးၶုၼ်သၢင်ႁႅင်းၵေႃႈ ႁဝ်းတေလီ တေႃႇၵၼ်တိၵ်းတိၵ်း။ ဢမ်ႇၸႂ်ႉၽွမ်ႉၵေႃႈ တိုၼ်းတေၽွမ်ႉ။
ၵႂၢမ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ၸဝ်ႈၶူးလူင်ႁဝ်းလၢတ်ႈဝႃႈ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵႂၢမ်းဢၼ်ဝူၼ်ႉဢဝ်လၢႆလၢႆ။ ယူႇတီႈ science (တိတ်ႉပၢၼ်ႇ) ဝိထယႃး သၢတ်ႇ ၶူၼ်ႉႁၼ်လႆႈၼႂ်းၵၢပ်ႈပၢၼ်တေႃႈလဵဝ်။
မိူင်းၼႂ်းယူးရူပ်ႇ မိူၼ် Denmark Finland ၼႆႉ ပဵၼ်လၵ်းထၢၼ်။ သွင်မိူင်းၼႆႉဢမ်ႇၸႂ်ႈပုတ်ႉထၽႃႇသႃႇ။ ၵူၺ်းၵႃႈ ၸဵမ်မိူဝ်ႈ ဢႃယု 6 ၶူပ်ႇတေႃႇ 16 ၶူပ်ႇ ၽိုၵ်းပၼ်လုၵ်ႈဢွၼ်ႇႁႂ်ႈမေႃ ၽိူဝ်ႇၸႂ်ပၼ်ၵၼ်။ မေႃသွၼ်ႇပိူၼ်ႈ သွၼ်ႇႁဝ်းၼင်ႇၵၼ်။ ဢၼ် ႁွင်ႉဝႃႈ Empathy ။
ပေႃးမီးၸႂ်ၼင်ႇၼႆ တၢင်းႁၼ်ထိုင်ႁဝ်း ဢမ်ႇမိူၼ်ၵၼ်ၵေႃႈ ဢမ်ႇမေႃၸႂ်လမ်ၵၼ်။ ႁဝ်းၼႆႉ ၵႆႉထွမ်ႇၵၼ်တႃႇပႂ်ႉတွပ်ႇ။ ၶဝ်ၼႆႉတႄႉ ထွမ်ႇတႃႇႁူႉပွင်ႇၸႂ်ၵၼ်။ ပွင်ႇယဝ်ႉမေႃၸွႆႈၵၼ်။ ၵွပ်ႈၼၼ် မိူင်းၶဝ်ၼႆႉ ၵူႈဝၼ်း ပဵၼ်ပီမႂ်ႇယူႇသေႇသေႇ။
ယွၼ်ႉၼၼ်တင်ႈတႄႇ မိူဝ်ႈၼႆႉ ဝၼ်းၼႆႉၵႂႃႇ ႁဝ်းၶႃႈ တေၵိုတ်းလွင်ႈသႄႉလွင်ႈၼႄးၵၼ်။ ၵွပ်ႈမၼ်းတေဢဝ်ႁဝ်းတႅၵ်ႇၵၼ်။ ဢဝ်ၽႅၼ်ႇလိၼ်ႁဝ်းၵႂႃႇ ပဵၼ်ၶွင်ပိူၼ်ႈ။ တေသိုပ်ႇဢဝ်ႁဝ်း ပဵၼ်ၶီႈၶႃႈပိူၼ်ႈ။ လုၵ်ႉတီႈၵူၼ်းမီးမိူင်းတေၵႂႃႇပဵၼ်ၵူၼ်းဢမ်ႇမီး မိူင်း။
တႄႇဢဝ်ၼႆႉၵႂႃႇ ႁဝ်းတေမီးၸႂ်လီ၊ ၵႂၢမ်းလီ၊ တၢင်းႁဵတ်းလီတေႃႇၵၼ်ၵူၺ်း။ ႁဝ်းတေသိပ်ႇႁႂ်ႈထီႇ၊ တေဢမ်ႇမီးႁႂ်ႈႁၢင်ႇ မိူၼ် ၵဝ်ၶႃႈ ယၢမ်ႈႁဵတ်းမႃးၵူႈပွၵ်ႈ။ ႁႂ်ႈၵိုင်ႇတင်းပဵၼ်ၶိူဝ်းသၢင်။
ပေႃးၼၼ် ဢမ်ႇဝႃႈၽွမ်ႉၵေႃႈတၵ်းၽွမ်ႉ။ ဢမ်ႇဝႃႈၶိုၼ်ႈယႂ်ႇၵေႃႈ တၵ်းၶိုၼ်ႈယႂ်ႇ။ ဢမ်ႇဝႃႈ ၵတ်းယဵၼ်ၵေႃႈ တၵ်းၵတ်းယဵၼ်။ ဢမ်ႇဝႃႈလွတ်ႈလႅဝ်းၵေႃႈ တၵ်းလွတ်ႈလႅဝ်း။ ပဵၼ်ပီမႂ်ႇၵႂႃႇတေႃႇလူၵ်ႈၼႆႉ သုတ်းႁၢႆဝၢႆး လႆႈၾၢၵ်ႇတွၼ်ႈၵႂၢမ်း ပီမႂ်ႇပၼ်ၼင်ႇ ၼႆ။
ၵဝ်ၶႃႈ မီးတၢင်းငိၼ်းၸူမ်းတီႈဢၼ်လႆႈႁပ်ႉၼႃႈတီႈမွၵ်ႇလၢတ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်း သူင်ႇသင်ႇ ပီၵဝ်လႄႈ ႁပ်ႉတွၼ်ႈပီမႂ်ႇၶႃႈ။
မႂ်ႇသုင်ၶႃႈ
