မိူင်းၸဵင်း(ၵဵင်း) တုင် မီးလၢႆၸိုဝ်ႈ မိူင်းၶိုၼ် မိူင်းၶေမရတ်ႉထ မီးၶေႃႈယုမ်ႇယမ်ဝႃႈ ပဵၼ်ၶေႃႈၵႂၢမ်းၸီႉၸႅင်ႈ ၵဵဝ်ႇၵပ်း တီႈမႃး –
မႄႈၼမ်ႉသၢႆၼိုင်ႈၼႂ်းၵဵင်းတုင် မီးၵၢၼ်လႆႈၶိုၼ်ႈၶိုၼ်းတၢင်းၼိူဝ်(တၢင်းႁွင်ႇ) ၵွပ်ႈဝႃႈမီးၼႃႈလိၼ် ပွတ်းတႂ်ႈ (တၢင်းၸၢၼ်း) သုင်ၸၼ်းႁႄႈလိင်ႇၵႂႃႇတၢင်းၼိူဝ်(တၢင်းႁွင်ႇ) လႄႈပႅၵ်ႇပိူင်ႈၵၼ်တင်းမႄႈၼမ်ႉလၢႆလၢႆသၢႆ ၸင်ႇႁဵၵ်ႈ ၶၢၼ်ၵၼ်ၸွမ်းၼမ်ႉဢၼ်လႆၶိုၼ်ၶိုၼ်ႈ ၶိုၼ်းတၢင်းၼိူဝ်လႄႈႁွင်ႉၸွမ်းသၢႆၼမ်ႉဝႃႈ မိူင်းၶိုၼ် ၽူႈၵူၼ်းဢၼ်ယူႇ ၼႂ်းမိူင်းၼႆႉၵေႃႈ ႁဵၵ်ႈၶၢၼ်ၸွမ်းဝႃႈပဵၼ်“တႆးၶိုၼ်”။
ၼႂ်းပၢၼ်ၸဝ်ႈၽယႃးမင်းရၢႆး ဢဝ်သိုၵ်းတိုၵ်းပေႉၸၢဝ်းလွႆလ(လဝ ႁိုဝ် လူဝ်ႉ) ယိုတ်းလႆႈမိူင်းၵဵင်းတုင်ယဝ်ႉမွပ်ႈမၢႆ ႁႂ်ႈ ၸၢႆးၸိုဝ်ႈဝႃႈ ၼမ်ႉထုမ်ႉ လႄႈ ၼမ်ႉၼၢၼ်း ပႃးဢဝ်ၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်းၵဵင်းသႅၼ်တင်းမိူင်းၵဵင်းႁၢႆး ယူၵ်ႉယၢႆႉၶၢႆႉ ထိၼ်ႇထၢၼ်မႃး တင်ႈၼႂ်းမိူင်းၵဵင်းတုင် မိူဝ်ႈမႃးထိုင်ယဝ်ႉ ၵမ်ႈၼမ်ဢမ်ႇမိုတ်ႇသူင်ႇတီႈယူႇမႂ်ႇၼႂ်းၵဵင်းတုင်ၼႆႉလႄႈ ၶိုၼ်းပွၵ်ႈမိူဝ်းဝၢၼ်ႈၵဝ်ႇမိူင်းလင် တီႈၵဵင်းသႅၼ် ၵဵင်းႁၢႆးၶိုၼ်း ၸဝ်ႈၽယႃးမင်းရၢႆးႁႂ်ႈတဵၵ်းၸႂ်ႉႁႂ်ႈမိူဝ်းယူႇၶိုၼ်းၵေႃႈ ၵူၼ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ဢွၼ်ၵၼ် လၵ်ႉပၢႆႈပွၵ်ႈၶိုၼ်းမိူင်းၵဝ်ႇ ယွၼ်ႉၼႆႉၵေႃႈႁင်းမၼ်းသေလႆႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ မိူင်းၶိုၼ် (ၶိုၼ်ၶိုၼ်း)။
ၸဝ်ႈၾႃႉၶေမရတ်ႉထ လုၵ်ႈၸၢႆးၶွင်ၸဝ်ႈလၢဝ်ၶမ်းၶွပ်ႇ ၼမ်းၶႃႈၸႂ်ႉ 70 ၵေႃႉၵႂႃႇသၢင်ႈမိူင်းၵဵင်းတုင် ၶႃႈၵူၼ်းၸႂ်ႉ ဢၼ်ၵႂႃႇသၢင်ႈမိူင်းၼၼ်ႉတၢႆၵႂႃႇ 1 ၵေႃႉ ယင်းၶိုၼ်ၸႂ်(တိုဝ်) ယူႇ 69 ၵေႃႉ လွင်ႈၼႆႉၵေႃႈၼႄထိုင် ၵၢၼ်ၶိုၼ်ၸႂ် သေယူႇၼၼ်ႉ မၢႆၵႂၢမ်းထိုင်ၶေႃႈဢၼ်ဝႃႈ“ၶိုၼ်”ၼၼ်ႉသေ ၸင်ႇဝႃႈပဵၼ်မိူင်းၶိုၼ်။
မိူင်းၵဵင်းတုင်ႁဵၵ်ႈၶၢၼ်ထႅင်ႈၸိုဝ်ႈၼိုင်ႈဝႃႈ မိူင်းၶေမရတ်ႉထ ႁဵၵ်ႈၸိုဝ်ႈၸွမ်းၸဝ်ႈၿုၼ်းၼမ်း ၸဝ်ႈမိူင်းၵဵင်းတုင် ဢၼ်ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းမိူဝ်ႈ ပီပုတ်ႉထသႃသၼႃ (ၶရိတ်ႉသ် 1560) လႄႈ ၵဵင်းတုင်ပဵၼ်မိူင်းၶိုၼ်ႈ (မိူင်းၶီႈၶႃႈ) ၶွင် ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ ပယိၼ်ႉၼွင်ႇ လႄႈ ၶိုၼ်းမွပ်ႈပၼ် ႁႂ်ႈၸဝ်ႈၿုၼ်းၼမ်းၽွင်းမိူင်းလႄႈတင်ႈၸိုဝ်ႈပၼ်ဝႃႈ- “ရတ်ႉတၼမိၼ်း ထၼရိၼ်းထရႃး ၶေမထိပတိ ရႃးၸႃး” ဢၼ်မီးၵႂၢမ်းမၢႆဝႃႈ – (ၸဝ်ႈၽူႈၽွင်းငမ်းမိူင်းၶေမရတ်ႉထ ၸဝ်ႈၵေႃႉဢွၼ်တၢင်းသုတ်း) ၸင်ႇႁဵၵ်ႈၸိုဝ်ႈ မိူင်းၵဵင်းတုင် ဝႃႈ – ၶေမရတ်ႉထ (လိၼ်လႅၼ်ႁိုဝ် ၶဝႅင် ဢၼ်မီး ၵႂၢမ်းသုၶ်းယိင်ႈယႂ်ႇ) ၵွပ်ႈဝႃႈ ၵဵင်းတုင် မီးရူၶ်ႈၽႆး ၶႆႈၸဵပ်းမၢၵ်ႈၼမ်တဵမ်ၵႂႃႇသဵင်ႈလႄႈ ၽႂ်မႃးပဵၼ်ၸဝ်ႈၽူႈၽွင်းမိူင်း ၵေႃႈ ယူႇလႆႈဢမ်ႇႁိုင်သေၺႃးလွင်ႈႁုၵ်းႁၢႆႉၸႃႉ။
မိူင်းၵဵင်းတုင် မိူင်းၼၢမ်းၸၼ်ထရ(လိူၼ်)
ၽူင်းသဝၻၢၼ်း(ၽိုၼ်မၢႆ) တမ်ႇၼၢၼ်း (ဢုပ်ႇၶႆႈလဝ်ႈလိုဝ်း) မိူင်းၵဵင်းတုင် ၵႆႉလႆႈလၢတ်ႈထိုင်မိူင်းၵဵင်းတုင် ပဵၼ်မိူင်း ၼၢမ်းၸၼ်ထရ(လိူၼ်) လႄႈလႆႈထတ်းထွင်တူၺ်းၵၢၼ်ပူၵ်ပွင်ၽွင်းငမ်းမိူင်း ၶွင်ၸဝ်ႈမိူင်းၵဵင်းတုင်ယဝ်ႉ လႆႈႁၼ် ဝႃႈ ၸဝ်ႈၽွင်းမိူင်းၵဵင်းတုင်တၵ်းလႆႈၽၢတ်ႇၽၢတ်ႈမိူင်းၵႂႃႇလူၺ်ႈႁဵတ်းလႂ်ႁဵတ်ႇၼိုင်ႈ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇၸၢႆးၵေႃႉၼိုင်ႈ ႁိုဝ် ၵူၼ်းလဵင်ႉဝူဝ်း ႁိုဝ် “ၽယႃးၵႃႁၢမ်” ၽူႈၽွင်းငမ်းမိူင်းပရႃၸၼ်တၶၢမ်း ၼႂ်းတမ်ႇၼၢၼ်း(ၽိုၼ်မၢႆ) မိူင်းၵဵင်းတုင် ဢၼ်လႆႈသဵင်ႈၸီးဝိတ်ႉသၢႆၸႂ် ၵိူတ်ႇပဵၼ်ၽရႃႉပူႇ ယူႇၼႂ်းၼွင်ၼမ်ႉၼႂ်းမိူင်းပရႃၸၼ်တၶၢမ်း။
မိူဝ်ႈပဵၼ်ၵၢၼ်ၵႄႈၶဵတ်း ၵွၼ်ႇတေၽွင်းငမ်းမိူင်းၵဵင်းတုင် ၸဝ်ႈမိူင်းတၵ်းတင်ႈပၢင်ၽိူၼ်ၶူးသေ လူတၢၼ်းမွပ်ႈမိူင်း ပၼ်သင်ၶၸဝ်ႈယဝ်ႉ ႁိုင်မွၵ်ႈမိုဝ်ႉၶၢဝ်းယၢမ်းၼိုင်ႈၵွၼ်ႇ ၵွႆႈၿူးၸႃး(ပူႇၸေႃႇ) ငိုၼ်းၼိုင်ႈမိုၼ်ႇ ၶမ်းၼိုင်ႈႁဵင် တီႈသင်ၶ ၸဝ်ႈယဝ်ႉ ၸင်ႇဢဝ်ၶိုၼ်း ထိုဝ်ဝႃႈၸဝ်ႈၽွင်းမိူင်းလႆႈၶိုၼ်ႈၽွင်းမိူင်းသွင်ပွၵ်ႈ။ ၵမ်ႈဢွၼ်တၢင်း မိူဝ်ႈလႆႈႁပ်ႉၵၢၼ် တႅင်ႇတင်ႈ ၵမ်းတီႈသွင်လႆႈႁပ်ႉမိူင်းၶိုၼ်းတီႈသင်ၶၸဝ်ႈ ၵၢၼ်ၵႄႈလဵတ်းၸိူင်ႉၼႆ ၼႄလၵ်းထၢၼ်လႆႈ မိူဝ်ႈၵမ်း တၢဝ်ႉၽႃးယူး ၶုၼ်ႁေႃၶမ်းၵဵင်းမႂ်ႇ တႅင်ႇတင်ႈၸဝ်ႈၸဵတ်းၽၼ်းတူႊရႃႊ လုၵ်ႈၸၢႆးမႃးၽွင်းမိူင်းၵဵင်းတုင် မၼ်းၸဝ်ႈလႆႈဢဝ်မိူင်းၵဵင်းတုင်လူႇတၢၼ်းပၼ်သင်ၶၸဝ်ႈတီႈဝတ်ႉသီၸဵင်း (ဝတ်ႉၽရႃႉသိင်) ယဝ်ႉၿူးၸႃးဢဝ်မိူင်း ၶိုၼ်းလူၺ်ႈငိုၼ်းၼိုင်ႈမိုၼ်ႇ ၶမ်းၼိုင်ႈႁဵင် ၼႂ်းပီသႃသၼႃ 2225 (ၶရိတ်ႉသ် 1689) ပၢၼ်ၸဝ်ႈရၢမ်းမိုၼ်ႇၽွင်းငမ်း မိူင်းၵဵင်းတုင် မီးၽႅၼ်ႇလိၼ်ဝႆထိုင် သိပ်းပွၵ်ႈ ၼႂ်းၶၢဝ်းယၢမ်းဢၼ်ထီႇထူၼ်ႈ။ ႁေႃႁိူၼ်း ႁူမ်ႈတင်းဝတ်ႉဝႃးဢႃးရၢမ်း ၵူၼ်ႇပင်းလူႉလႅဝ်တင်းၼမ်တင်းလၢႆၽူႈၵူၼ်းလူမ်ႉတၢႆမၢၵ်ႈၼမ်မၼ်းၸဝ်ႈၸင်ႇလႆႈႁႅၼ်းလူႇတၢၼ်းႁဵတ်းပဵၼ်ၿုၼ်းၵုသူလ်ၵမ်းယႂ်ႇလူင်လႄႈယူၵ်ႉမိူင်းလူႇတၢၼ်းပၼ်သင်ၶၸဝ်ႈ ၼႂ်းၶၢဝ်းယၢမ်း 7 ဝၼ်းယဝ်ႉၸင်ႇၿူးၸႃး(ပူႇၸေႃႇ) ဢဝ်မိူင်းၶိုၼ်း။
မိၵ်ႈၵႃ(ၸုမ်ႈ)မိူင်း
မိူင်းၵဵင်းတုင်တႄႇၸႂ်ႉမိၵ်ႈၵႃ(ၸုမ်ႈ)ၶွင်မိူင်း ပဵၼ်ႁၢင်ႈသိင်ႁ်(သိင်ႁ်တူဝ်း) ၼႂ်းပၢၼ်ၸဝ်ႈၸဵတ်းၽၼ်းတူ သိင်ႁႃရၢၶျ်ႉ ပဵၼ်မဵတ်ႇမၢႆၶိူင်ႈၾၢင် တႅၼ်းၸဝ်ႈၽၼ်းတူ ၽူႈၽွင်းမိူင်းလႄႈ ယူၵ်ႉမုၼ်းမိူင်းၵဵင်းတုင် တင်းၼႂ်းဢၼႃးၸၵ်ႇ (ဢႃႇၼႃႇၸၢၵ်ႈ)ႁူမ်ႈတင်းပုတ်ႉထၵၢၼ်။
ႁူဝ်ၵူၼ်း
ၵဵင်းတုင်မီးၶိူဝ်းၵူၼ်းလၢၵ်ႇလၢႆၸိူဝ်ႉၽၼ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ တႆးၶိုၼ် တႆးလူင် တႆးၼိူဝ် တႆးလိုဝ်ႉ ပလွင်ႈ(တဢၢင်ႊ) ဢႅၼ်ႇ ၵုၺ်ႈ ဢႃးၶႃႇ(ဢီႇၵေႃႈ) လႃးႁူႇ လိသေႃး လွႆလ(လဝ-လူဝ်ႉ) ယၢင်း ဝႃႉ လႄႈ ၶႄႇ။ ၼႂ်းၵႃႈႁူဝ်ၵူၼ်းတင်းမူတ်းၼၼ်ႉ တႆးၶိုၼ် ဢၼ်ပဵၼ်ၵူၼ်းပိုၼ်ႉမိူင်း တင်ႈတႄႉၵဝ်ႉငဝ်ႈႁူဝ်တီးၼႂ်းၵဵင်းတုင်မႃးလႄႈ မီးႁူဝ်ၵူၼ်း ၼမ်လိူဝ်ပိူၼ်ႈ ထတ်းလူင်းမႃးၵေႃႈ တႆးလူင်။
