ဢွၼ်ၼႃႈ သိုၵ်းလူၵ်ႈ (လုမ်ႈၾႃႉ) ဢွၼ်ၼႃႈမိူင်းတႆးတင်းမၢၼ်ႈတေဢဝ်လွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃ ၸွမ်းၵၼ်ၼၼ်ႉ ၼႂ်းတူင်ႇၶွပ်ႇလႅၼ်လိၼ်ၸိုင်ႈတႆး တိုၵ်ႉပဵၼ်မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉ လႄႈယင်းတိုၵ်ႉပဵၼ် မိူင်းပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းၶွင်မိူင်းၽႂ် မိူင်းမၼ်း မီးပၵ်းပိူင် မီးလၢႆးပူၵ်းပွင် လၢႆးၽွင်းငမ်းလႄႈ ၵၢၼ်ဢွၵ်ႇၵူတ်းမၢႆၸႂ်ႉတိုဝ်းဢၼ်ၵိုင်ႇလႅပ်ႈတင်းပိုၼ်ႉတီႈ ၼႃႈလိၼ်ၶွင်ၽႂ်ၶွင်မၼ်း မီးၵၢၼ်ၵဵပ်းၽႃးသီ(ၶွၼ်ႇ) ၵမ်းသိုဝ်ႈပိုၼ်ႉတီႈ ၼႂ်းၶဵတ်ႇလႅၼ်လိၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းၽႂ်မၼ်း။
မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉၵူႈမိူင်း မီးၶႃႈဝၢၼ်ႈၵူၼ်းမိူင်းၶွင်ၽႂ်မၼ်း ၵူႈႁွင်ႈၵၢၼ်မီးၶုၼ်လူင်ႁပ်ႉၼႃႈတီႈပုၼ်ႈၽွၼ်းၶိုၼ်ႈၸူး ၸဝ်ႈၾႃႉၵမ်းသိုဝ်ႈ။ မိူင်းႁိမ်းႁွမ်းဢၼ်ယူႇတိတ်းၸပ်းလႅၼ်လိၼ်ၵၼ်ၵေႃႈ ပဵၼ်မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉၼင်ႇၵၼ်ဢမ်ႇပူၼ်ႉ ပႅၼ်ၵၼ် ယွမ်းႁပ်ႉလႄႈမၵ်းမၼ်ႈ ၼပ်ႉၼႃႈထိုဝ်တႃၵၼ် ပဵၼ်မႁႃမိတ်ႉၵၼ်။ မိူင်းဢၼ်ပဵၼ်မႁႃမိတ်ႉၵၼ် ၸမ်ၸႂ်ၵၼ် ပိၼ်ႇပႆႇၸွႆႈလိူဝ်ၵၼ်ၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈသင် ဢမ်ႇဝႃႈၶႅၵ်ႇလီပၢင်ၸႃႉၶွင်ၼႃႈဝၢၼ်ႈၼႃႈမိူင်း ႁူမ်ႈတင်းမိူင်း ဢၼ်ယူႇႁၢင်ႇၵႆႇၵၼ်လႄႈ ပဵၼ်ၶူၺ်ပဵၼ်ပႂ်ႉၼႂ်းၸိူဝ်ႉသၢႆၶိူဝ်းၵပ်းၵၢမ်းၵၼ် ဢမ်ႇၵွမ်ႉၼႂ်းမိူင်းတႆးၵွႆး ၵဵင်းတုင်လႄႈ တင်း ၵဵင်းႁၢႆး ၵဵင်းမႆႇ လမ်းပၢင်း ၸိူဝ်းၼႆႉၵေႃႈ ပဵၼ်ပႂ်ႉ ပဵၼ်ၶူၺ် ပဵၼ်လွင်ၵၼ်။ မိူဝ်ႈမီးတၢင်းလိူတ်ႇႁွၼ်ႉမႆႈ ပဵၼ်သိုၵ်းပဵၼ်သိူဝ် ထုၵ်ႇတၢင်ႇၸၢတ်ႈတၢင်ႇမိူင်းမႃးပူၼ်ႉပႅၼ် ၸိူဝ်းၼႆႉ ၵေႃႈပိၼ်ႇပႆႇၸွႆႈထႅမ်ၵၼ်။
ထိုင်မႃးပီ 1922 ၸဝ်ႈၾႃႉၵူႈမိူင်းမိူင်းၼႂ်းမိူင်းတႆး ၸင်ႇလႆႈၸႂ်ၵၼ် မႃးၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵေႃႇသၢင်ႈတင်ႈပဵၼ်မိူင်းႁူမ်ႈတုမ် ၸိုင်ႈတႆး Federated Shan Chief Council. – ပႅၵ်ႉသမ်ႉ ပႆႇမီးလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၵၢင်ၼႆၵေႃႈ မီးလွင်ႈၶဝ်ႈဢွၵ်ႇ ၶွတ်ႇမၼ်ႈၵႂႃႇမႃးၸမ်ၸႂ်ၵၼ်လိူဝ်ၵဝ်ႇ။ တေႃႇထိုင်ဝၢႆးသိုၵ်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ) ပွၵ်ႈ 2 ၼႂ်းပီ 1946 ၼၼ်ႉၸဝ်ႈၼၢင်း ၶိၼ်ႇတွင်း (လုၵ်ႈသၢဝ်ၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းမိတ်ႈ) ၵေႃႉပဵၼ်ၼၢင်းၾႃႉ – မေးၼၢင်းၸဝ်ႈၸၢမ်ႇထုၼ်း(ၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းပွၼ်) လႆႈသဵင်ႈၵမ်ၼွၼ်းၽႄး လႄႈၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်ၸဝ်ႈလႆႈမႃးႁူမ်ႈပၢင်ၸႃပၼ ၼၢင်းၾႃႉမိူင်းပွၼ် ၸင်ႇဢဝ်ပဵၼ်ငိူၼ်ႈ ၼဵၼ်လွင်ႈဝၢၼ်ႈၵၢၼ်မိူင်းသေမႃးဢုပ်ႇဢူဝ်းထိုင်လွင်ႈထုၵ်ႇလီတုၵ်းယွၼ်းမိူင်းတႆးၵွၼ်းၶေႃ။
လုၵ်ႉဢဝ်တီႈၼၼ်ႉသေ ၸဝ်ႈၾႃႉၸိူဝ်းမီးပၢႆးဝူၼ်ႉၵႂၢင်ႈၵႆ ႁူမ်ႈတင်းၵူၼ်းမိူင်းတႆး ၸိူဝ်းမီးတၢင်းႁူႉၶိုတ်းတၼ်း ငဝ်းလၢႆးၶဝ်ႈၸဝ်ႈ လႆႈဢုပ်ႇဢူဝ်းၵၼ် ပုၼ်ႈတႃႇလိူၵ်ႈႁႃသဵၼ်ႈတၢင်းႁႂ်ႈပေႃးလွတ်ႈလႆႈပူတ်းဢႅၵ်ႇ မီးလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈ ပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းႁင်းၶေႃသေတႅပ်းတတ်းႁူမ်ႈဝၢင်းၽႅၼ်ၵမ်ၸႃတႃမိူင်းတႆးၵႂႃႇမိူဝ်းၼႃႈႁင်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇၼႆလႄႈ ၸင်ႇ လႆႈပဵၼ်မႃးပၢင်ဢုပ်ႇၵုမ်ၵၼ်မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 20 – 28 လိူၼ်မၢတ်ႉၶျ် 1946 တီႈပၢင်လူင် ဝဵင်းလၢႆးၶႃႈ။ ၼႂ်းပၢင်ၵုမ် ၼၼ်ႉ တူၵ်းလူင်းလႆႈၸႂ်ၵၼ်တႅပ်းတတ်းဝႃႈ တေလဵပ်ႈႁဵၼ်းငဝ်းလၢႆးၵၢၼ်မိူင်း ၼႂ်းမိူင်း ၼွၵ်ႈမိူင်းသေ ၶိုင်ပွင်ႁဵတ်းသၢင်ႈ ၵႂႃႇ။ ဝၢႆးၼၼ်ႉၵေႃႈလႆႈႁဵၵ်ႈၸိုဝ်ႈပၢင်ၵုမ်ၵမ်းၼၼ်ႉဝႃႈ ပၢင်ၵုမ်လူင်ပၢင်လူင်ပွၵ်ႈၵမ်း 1 ၼႆယဝ်ႉ။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ ယင်းပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝႆႉဝႃႈ ပေႃးထိုင်မႃး ပီ 1947 ၼႆ တေသိုပ်ႇႁွင်ႉႁဵတ်းပၢင်ၵုမ်ၵၼ်ထႅင်ႈပွၵ်ႈၵမ်း 2 ၼႆယဝ်ႉ။
သိုပ်ႇသေၼၼ်ႉ ၸင်ႇပဵၼ်မႃးပၢင်ၵုမ်လူင်ပၢင်လူင် ပွၵ်ႈၵမ်း 2 တေႃႇပေႃးတူၵ်းလူင်းလႆႈၸႂ် ႁူမ်ႈတင်းမၢၼ်ႈသေ ဢဝ်လႆႈၵွၼ်းၶေႃ မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 4 လိူၼ်ၵျႅၼ်ႊၼိဝ်ႊရီႊ 1948 ၵေႃႈ ယွၼ်ႉလူၺ်ႈလွင်ႈၵူတ်ႉငေႃး လွင်ႈသိုဝ်ႈသႂ် လွင်ႈပဵၼ်ထမ်းၸိူဝ်းၼႆႉၵိူတ်ႇပဵၼ်လွင်ႈပူၼ်ႉပႅၼ်လၢႆလွင်ႈလၢႆလၢႆးလႄႈပဵၼ်လွင်ႈယူင်ႇယၢင်ႈမႃးတေႃႇႁၢင်ႉမိူဝ်ႈလဵဝ်ၵေႃႈဢမ်ႇၼိမ်ယဵၼ်။
ၸိူင်ႉႁိုဝ်ၵေႃႈလီထိုင်မႃးမိူဝ်ႈ 1958 ၸဝ်ႈၾႃႉတင်းၽူႈဢွၼ်ႁူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းတႆးၶဝ်ႁူမ်ႈၵၼ် ၶိုၼ်းမႄးပိၼ်ႇဝႃႈ United Shan States Council. သေ ၽႄပဵၼ် 6 ၶႂႅင်(6 ၶယႅင်ႇ- ၸႄႈတွၼ်ႈ လႄႈ 33 ဝဵင်းလူင် ၽွင်းၼႂ်းပီ 1958 ထိုင် 1961 သၢႆမၢႆ ႁူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းတႆး ဢၼ်ၶဝ်လူင်းသဵၼ်ႈသၢႆမၢႆဝႆႉ မီးမွၵ်ႈ 1,982,948 ၵေႃႉလႄႈ 6 ၶႂႅင် (ၸႄႈတွၼ်ႈ) ၸိူင်ႉၼင်ႇ – 1. တွင်ၵီႈ(တူၼ်ႈတီး) 2. လွႆလႅမ် 3. ၸွၵ်းမႄး 4. လႃႈသဵဝ်ႈ 5. ႁူဝ်ပၢင်ႇ 6. ၵဵင်းတုင်။ လိူဝ်ၼၼ်ႉ မိူဝ်ႈ ပီ 2000 ပၢၼ် ၶိၼ်ႇၺုၼ်ႉ ပဵၼ်ၸွမ်ၸိုင်ႈၼၼ်ႉ တေႃႉဢဝ်ပီႈၼွင်ႉၵူၼ်းၶိူဝ်းဝ ဢၼ်ယူႇပွတ်းၼိူဝ်(တၢင်းႁွင်ႇ) လူင်းမႃးယူႇသဝ်း ပၵ်းမၼ်ႈထိၼ်ႇထၢၼ်တၢင်းတႂ်ႈ(ပွတ်းၸၢၼ်း) တိတ်းလႅၼ်လိၼ်ထႆး ၸွမ်း မိူင်းယွၼ်း မိူင်းသၢတ်ႇ မိူင်းတူၼ် ၼႃးၵွင်းမူး ပုင်ႇပႃႇၶႅမ် ပိူဝ်ႈဢဝ်မႃးမႄႇပိုၼ်ႉတီႈယႅင်ႈႁိမ်တီႈယူႇသဝ်းတီႈႁဵတ်းၵိၼ်ပီႈၼွင်ႉတႆး ဢၼ်ပဵၼ်တီႈယူႇ ၶႃႈၵုလ်(ဢမူၺ်ႇ)ပူႇမွၼ်ႇယႃႈၼၢႆးမႃးၸဵမ်မိူဝ်ႈၵေႃႇၵဝ်ႉတင်ႈမိူင်းၵွႆးပႆႇပေႃး ယင်းပၢႆပႃးသိုၵ်းဝ လူင်းမႃးဝၢင်းဢမ်း ၼၢၸ်ႈ တင်းသိုဝ်ႉဢဝ်လႄႈၶိၼ်တဵၵ်းသိုဝ်ႉ တီႈႁေႃတီႈႁိူၼ်း တီႈၽုၵ်ႇတီႈသွမ်ႈ ဢဝ်ႁဵတ်းပဵၼ်သူၼ်ယၢင်တင် တဵမ်ၵႂႃႇသဵင်ႈ လူၺ်ႈၼမ်ႉမိုဝ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈသၢင်ႈပၼ်ႁႃပၼ်။
ဝၢႆးၼႆႉ ၼင်ႇႁိုဝ်မၼ်းတေၵုမ်းလႆႈငၢႆႈ ၸွမ်းၼင်ႇၵၢင်ၸႂ်လူင်ပွင်ၸိုင်ႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈၶဝ်ၼၼ်ႉ လိုၼ်းသုၼ်းၼႂ်းမိူင်းတႆး ထုၵ်ႇသိုၵ်းမၢၼ်ႈ ၶိုၼ်းမႄႇဢွၵ်ႇမႃးထႅင်ႈ ပဵၼ် 7 ၶႂႅင်(ၸႄႈတွၼ်ႈ) တႃႈၶီႈလဵၵ်း လႄႈ ႁူဝ်ၵူၼ်းၼႂ်းမိူင်းတႆး မိူဝ်ႈ 2014 ၼၼ်ႉ 5 လၢၼ်ႉ 8 သႅၼ် ႁူဝ်ၵူၼ်းတႆးၶေႃၶေႃ 2.5 လၢၼ်ႉတေႃႇ 3 လၢၼ်ႉၵွႆး။
ပၢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်ယၢမ်းၼၼ်ႉ တႃႇတေဢဝ်မိူင်းၵွၼ်းၶေႃ တင်းၵူၼ်းမိူင်းမီးၵၢၼ်ၵိူတ်ႇဢွၵ်ႇမႃးလွင်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵၼ် ႁင်းမၼ်း ပဵၼ်လူၺ်ႈထမ်းမၸၢတ်ႈၶွင်မၼ်း လူၺ်ႈၸႂ်ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းသေၵိူတ်ႇပဵၼ်မႃးႁင်းၵွႆး ပၢၼ်မိူဝ်ႈ လဵဝ်သမ်ႉ လႅပ်ႈမိူၼ်ၵၢၼ်တႅၵ်ႈယႅၵ်ႈၼႆႉပဵၼ်ၵၢၼ်ႁၵ်ႉၸၢတ်ႈ ဢၼ်ဢမ်ႇၸႂ်ႈၸုမ်းႁဝ်း ဢမ်ႇယူႇၾၢႆႇႁဝ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇႁၵ်ႉၸၢတ်ႈ။ ပေႃးမႃးတူၺ်းမိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်ၼၼ်ႉ ႁူမ်ႈဝႃႈပူၵ်းပွင်ၽွင်းငမ်းႁင်းၽႂ် ႁင်းမၼ်းၵေႃႈ ၵၢၼ် ၶဝ်ႈဢွၵ်ႇၵႂႃႇမႃးႁႃၵၼ် ၵၢၼ်ပိၼ်ႇပႆႇၸွႆႈထႅမ်ၵၼ် လၢႆၶိူဝ်းၵူၼ်းယူႇႁူမ်ႈၵၼ် မီးလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈလွတ်ႈလႅဝ်း ၽဵင်ႇပဵင်း ဢမ်ႇပူၼ်ႉပႅၼ်ၵၼ် ဢမ်ႇမီးလွင်ႈၶီႇၼဵၵ်းတဵၵ်းတဵင်ၵၼ် ယင်းမီးလွင်ႈပိၼ်ႇပႆႇၸွႆႈထႅမ်ၵၼ် လၢႆမိူင်း ၸဝ်ႈၾႃႉလုၵ်ႉတီႈၵေႃႉမိူင်းမိူင်းၽႂ်မၼ်းသေမႃးၽွမ်ႉလႆႈၸႂ်ၵၼ်ၵေႃႇတင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ၸိုင်ႈတႆး ထိုင်မႃးပၢၼ်ၼႆႉ သမ်ႉ ႁိမ်ၵၼ်ၸႅၵ်ႇဢွၵ်ႇထႅၵ်ႇဢွၵ်ႇ ၽႄၵၼ်ပဵၼ်မိူင်းၵဝ်မိူင်းမႂ်း။