ပွင်ႈၵႂၢမ်း – ၶွၵ်းၶူၼ်ႉၶိုၼ်း ပိုၼ်းမိုၼ်ႉသိုၼ်း
တင်ႈတႄႇ 1958 မႃးတေႃႇႁၢၼ်ႉၼႆႉ ၶၢဝ်းတၢင်း 64 ပီ ၵၢၼ်ယိပ်းၵွင်ႈၵၢင်ႇလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉ မီးၵၢၼ်ၵိူတ်ႇဢွၵ်ႇမႃးလၢႆမူႇ လၢႆၸုမ်းသေဝွတ်ႈဝၢႆးၵႂႃႇၵေႃႈလၢႆၸုမ်း။ ပိူင်ၶိုၵ်ႉလူင်ၼႆႉ ၵွပ်ႈဝႃႈၵၢၼ်လုၵ်ႉၾိုၼ်ႉၼၼ်ႉဢမ်ႇၸႂ်ႈလႄႈဝႃႈ မီးငဝ်ႈ ငုၼ်းၵုမ်းၵမ် (Centralized Control) သေပဵၼ်မႃး ၽႂ်ဢမ်ႇၽႂ်ၵေႃႈႁၵ်ႉဝၢၼ်ႈႁၵ်ႉမိူင်း ႁၼ်ၵူၼ်းမိူင်းႁဝ်း ထုၵ်ႇ ပေႉၵိၼ်လူလၢႆတဵၵ်းတဵင်ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇယွမ်းႁပ်ႉလႆႈ။ ၸင်ႇဝႃႈ လႆႈၽၢတ်ႇယၢၼ်ပေႃႈမႄႈလႃၽႄး ဢၼ်လဵင်ႉလူ သင်ႇသွၼ်ႁဝ်းမႃးၸဵမ်လဵၵ်ႉ ဢိၵ်ႇတင်းလႆႈၵွင်လင်တေႃႇၵေႃႉႁၵ်ႉပႅင်းလုၵ်ႈမေးၼႃႈႁိူၼ်းတႃယေး။ ၵမ်ႈၽွင်ႈ မီးထႃႇၼမၢၵ်ႈမီးလီပဵၼ် ၼႃႈႁိူၼ်းၵတ်းယဵၼ်မီးဢူမီးငဝ်း မီးၼႃႈမီးတႃၼႂ်းတူင်ႇဝူင်းလႄႈ ပဵၼ်ၽူႈမီးမၢၵ်ႈၶူဝ်းၶွင် ငိုၼ်းၶမ်း ဢမ်ႇတွၼ်ႉယၢမ်ႈတုၶ်ႉယၢၵ်ႈမႃးၵေႃႈ ယင်းပိုၼ်ႉပွႆႇယွမ်းၽႃႈပႅတ်ႈ တၢင်းမူၼ်ႈသိူဝ်းပုၼ်ႈတူဝ်ၵဝ်ႇသေ ၶဝ်ႈမႃးႁူမ်ႈတုၶ်ႉႁူမ်ႈယၢၵ်ႈ ႁူမ်ႈၽၢၵ်ႈၼႂ်းထိူၼ်ႇၼႂ်းၶိူဝ်းၸွမ်းၵၼ် တႃႇႁႂ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်းၶိုၼ်းလႆႈမီး လွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈ လွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃ။
ယွၼ်ႉလူၺ်ႈလွင်ႈတၢင်းၵၢၼ်ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈဝၢၼ်ႈမိူင်း ဢိၵ်ႇတင်း ၸဵပ်းၸႂ်ၼိူဝ်တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈမႃးၶီႇၼဵၵ်း တဵၵ်းတဵင်ပေႉၵိၼ်လူလၢႆၵူၼ်းမိူင်းတႆးႁဝ်းၸိူဝ်းၼၼ်ႉ ၸႂ်ႁပ်ႉဢမ်ႇလႆႈ ၸင်ႇၵိူတ်ႇဢွၵ်ႇမီးမႃး ၸႂ်ပႅင်းၸင်း ၼိူဝ် တပ်ႉသိုၵ်းမၢၼ်ႈလႄႈၸႂ်ၶႂ်ႈလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉ ၸႂ်ၶႂ်ႈတွပ်ႇၶႅၼ်ႉတႅၼ်းၶိုၼ်းၼၼ်ႉယဝ်ႉ။
ၵွႆးၵႃႈၵႂၢမ်းတွပ်ႇၵမ်ႈၽွင်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်တီႈလီဝူၼ်ႉလႄႈလီမၢႆတွင်းၼၼ်ႉ ၶႂ်ႈမၵ်းမၢႆပဵၼ်ပိုၼ်းဝႆႉတီႈၼႆႉ။
- ၵမ်ႈၽွင်ႈႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၼႆသေၵႂႃႇႁဵတ်းသိုၵ်း သမ်ႉၶိုၼ်းမႃးပေႉၵိၼ်ၵူၼ်းမိူင်းၸဝ်ႈၵဝ်ႇၶိုၼ်း။ ယွၼ်ႉၼႆ ၵဝ်ၶႃႈ ၸင်ႇလႆႈၶဝ်ႈႁၢပ်ႇၵၢၼ်ၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၵၢၼ်သိုၵ်းပိူဝ်ႈတႃႇၶိုၼ်းမႃးၵႅတ်ႇၶႄႁႄႉၵင်ႈပၼ်ၵူၼ်းမိူင်းႁဝ်း။
- ၼုင်ႈၶူဝ်းတႆးသေၶဝ်ႈတွပ်ႇလိၵ်ႈႁူင်းႁဵၼ်းလႄႈပိူၼ်ႈဢမ်ႇပၼ်ပူၼ်ႉၸၼ်ႉ။
- ၵွပ်ႈႁၼ်သိုၵ်းမၢၼ်ႈလူလၢႆၼၢင်းယိင်းတႆး (ၵႂၢမ်းတွပ်ႇၼၢင်းႁၢၼ်ၵဝ်ႇၵေႃႉၼိုင်ႈ)။
- ပေႃႈမႄႈၵေႃႉမႃးၾၢၵ်ႇတီႈပေႃႈထဝ်ႈၸဝ်ႈၵၢင်းယုမ်း တပ်ႉၵွင် 4 (တပ်ႉသိုၵ်းၸိုင်ႈတႆး)။
- ၸဝ်ႈၾႃႉဝၢင်းဢမ်းၼၢၸ်ႈ 1959 ၼၼ်ႉ ႁၼ်ထိုင်ဝႃႈ တူၵ်းလွၵ်းမၢၼ်ႈၶႂၢၵ်ႈမိူင်း (ၵွပ်ႈဝႃႈ ဢမ်းၼၢၸ်ႈ ဢမ်ႇမီး တီႈလူင်ပွင်ၸိုင်ႈတႆး၊ မီးတီႈၼႂ်းသိုၵ်းမၢၼ်ႈၵွႆး)။
ၽွင်းၼၼ်ႉပေႃးမႃးႁဵတ်းသိုၵ်း ဢမ်ႇၸႂ်ႈဝႃႈတေလႆႈသိူဝ်ႈၶူဝ်းသိုၵ်း (သီၶဵဝ်) ၽႃႈယၢင် သွၵ်းတိၼ် မိူၼ်ပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ် ၸူးဢဝ်ဢၼ်ႁဵတ်းႁႃဢဝ်လႆႈၼႂ်းထိူၼ်ႇသေၼုင်ႈဝႆၵွႆး။
- ၶူဝ်းၼုင်ႈၼႆႉ လႆႈယွၼ်းတီႈၵူၼ်းမိူင်းမႃးသေဢဝ်မၢၵ်ႇသၵ်ႉတူမ်ႈ၊ ဢဝ်ဝႂ်မႆႉထုၵ်းထူပဵၼ်သီၶဵဝ်။ လႆႈၽႃႈၽႅၼ်ႇ သိူဝ်ႈၶူဝ်းၵေႃႈ မႃးယွမ်ႉဢဝ်။ သီယွမ်ႉမၼ်းဢမ်ႇလီလႄႈပေႃးၾူၼ်တူၵ်းမႃးၵေႃႈသီမၼ်းၶိုၼ်း လူၼ်ႇသႂ်ႇတူဝ် ပေႃးၶဵဝ်ၵႂႃႇၵေႃႈမီး။
- သွၵ်းတိၼ်သမ်ႉ ဢဝ်ပေႃဢဝ်ၽိူင်းမႃးသၢၼ်ႁဵတ်းဢဝ် လီတိုဝ်းထူၼ်ႈ – ဝႃႈၼႆ။
- တဝ်ႈၼမ်ႉတႄႉၵမ်ႈၼမ်ၺႃးဝူၵ်ႇမႆႉသၢင်း၊ ၸိူဝ်းပဵၼ်လုၵ်ႈလၢၼ်ၶိူဝ်းၸဝ်ႈၶိူဝ်းၶုၼ် ၶိူဝ်းၵူၼ်းၸိူဝ်းၶႅၼ်းၸႂ် ၵမ်ႈၽွင်ႈၵူၺ်း မီးတဝ်ႈၼမ်ႉမၢၵ်ႇၼမ်ႉတဝ်ႈ ဢဝ်ၸိူၵ်ႈမႃးၽွတ်ႈသၢၼ်သွင်းႁွႆႈပႃးၵိုၵ်းတူဝ်။
- မူၵ်ႇႁူဝ်ၵေႃႈတိုဝ်းၵုပ်း။
- ၾူၼ်တူၵ်းၵေႃႈဝႆတူၺ်။
- ဢမ်ႇမီးမၢၵ်ႇၽိတ်ႉ ဢဝ်ၶီႈၵၢၼ်ႈမႃးၽၵ်ႉသွႆးတမ်ၵိၼ်။
ၵွႆးၵႃႈ ယႃႇၽူမ်ႈလူမဝ်ဝႆႉတိုၼ်ႈ။ မိူဝ်ႈ1964 ၸဝ်ႈပူႇတေႇဝိင်ႇ တင်းၸဝ်ႈၶုၼ်သႃ လႄႈတပ်ႉသိုၵ်းႁူမ်ႈပွင်း (SUA) လူင်းမႃးတၢင်းမိူင်းထႆးၼၼ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းၵမ်ႈၽွင်ႈလႆႈႁၼ်ၶဝ်တိုဝ်းၵုပ်းၵၢပ်ႇ ဝႆတူၺ် ပဵၼ်သိူင်းသႅမ်းယႆၵႂႃႇသဵင်ႈ ပဵၼ်ၾၢင်ႁၢင်ႈဢၼ်လီလူလီတူၺ်းလႄႈၵႂႃႇယွၼ်းၶဝ်ႈႁဵတ်းသိုၵ်းၸွမ်းၵေႃႈမီး – ဝႃႈၼႆ။
တွၼ်ႈတႃႇငိုၼ်းၸူၵ်းငိုၼ်းၸၢႆႇ တႃႇၸႂ်ႉသွႆၼၼ်ႉၵေႃႈ ၼႃႈတေၵေႃႇတင်ႈၼုမ်ႇသိုၵ်းႁၢၼ်ၼၼ်ႉ ဢမ်ႇမီး ငိုၼ်းလိူၼ်ငိုၼ်းလၢဝ်သင်။ ဢိင်ၼိူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းဢီးလူသေ ပၼ်ငိုၼ်းၸူၵ်းငိုၼ်းၸၢႆႇပဵၼ်မၢင်ပွၵ်ႈ။ ဝၢႆးမႃး လႆႈငိုၼ်းၼိုင်ႈၵေႃႉ 5 ထႅပ်ႇ( 5 ပျႃး) ႁူမ်ႈဝႃႈၼၼ် ငိုၼ်းမွၵ်ႈၼၼ်ႉယႃႇဝႃႈမၼ်းဢေႇ ၽဝ်ႇၼၼ်ႉ ၵႆႇ ၼိုင်ႈၸွႆႉၵေႃႈ 5 ထႅပ်ႇ ႁိုဝ် 5 ပျႃး။
မိူဝ်ႈတႅၵ်ႇဢွၵ်ႇၼုမ်ႇသိုၵ်းႁၢၼ်သေၵႂႃႇၵေႃႇတင်ႈတပ်ႉသိုၵ်းလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ (SSIA) 1960 ၼၼ်ႉ ငိုၼ်းလိူၼ် လႆႈ 25 ထႅပ်ႇ ၵွႆးၵႃႈ ဢၼ်ပၼ်ၵၼ်တႄႉ 24.50 ထႅပ်ႇ။ ၵွပ်ႈဝႃႈ 50 ပႅၵ်ႉၼၼ်ႉ ဝႆႉပဵၼ်ငိုၼ်းၵွင်ၵၢင် ပိူဝ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းသိုၵ်းၸိူဝ်းလႆႈလူႇၼိူဝ်ႉလိူတ်ႈသၢႆၸႂ်။
ၽွင်းၼၼ်ႉ ငိုၼ်းလိူၼ်ၸွမ်းၸၼ်ႉသိုၵ်းၵေႃႈမီးမႃး။ ပေႃးပဵၼ်ၵႅမ်ၶုၼ်ႁၢၼ် (Sergeant Major) လႆႈ 80 ထႅပ်ႇ။ ထိုင်မႃးပၢၼ်ၶွင်ႊသီႊၸိုင်ႈတႆးလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉ (TRC) မိူဝ်ႈတပ်ႉသိုၵ်းၸိုင်ႈတႆးပွတ်းၸၢၼ်း ဢၼ်ၸဝ်ႈသိုၵ်းၸၢမ်မႂ်ႇ ဢွၼ်ႁူဝ် တင်း တပ်ႉသိုၵ်းၽွမ်ႉႁူမ်ႈလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉ (ၸိုင်ႈတႆး) တႄႇႁူမ်ႈၵၼ် 1984 ၼၼ်ႉ ၵေႃႉၼိုင်ႈတႅမ်ႈမၢႆဝႆႉ သၢႆမၢႆငိုၼ်းၼင်ႇၼႆ။
ၼႂ်းမိူင်း – ငိုၼ်းလိူၼ် 25 ထႅပ်ႇ၊ ၵႃႈၽၵ်း 25 ထႅပ်ႇ၊ ယွတ်ႈ 50 ထႅပ်ႇ။ လႅၼ်လိၼ်ထႆး – ငိုၼ်းလိူၼ် 40 ထႅပ်ႇ၊ ၵႃႈၽၵ်း 60 ထႅပ်ႇ၊ ယွတ်ႈ 100 ထႅပ်ႇ။
ၵွပ်ႈၼႆ ႁၵ်ႉၸိူဝ်ႉၸၢတ်ႈၼႆႉ ဢမ်ႇၸႂ်ႈၵၢၼ်ငၢႆႈငၢႆႈ လႆႈယွမ်းတုၶ်ႉတူဝ်ယၢပ်ႇၸႂ်တႄႉတႄႉ။ ႁဵတ်းၼၼ်သေ ၵမ်ႈၽွင်ႈ ၵေႃႈဢမ်ႇႁပ်ႉလႆႈ ဢမ်ႇဢူတ်းယိူၼ်ႉလႆႈ။ ဢဝ်မွၵ်ႇၵုမ်ႈယဵၼ်းပဵၼ်ၾူၼ်သေ ၵႂႃႇပဵၼ်ၸူၼ်ၵေႃႈမီး။ မီးၸဝ်ႈၼိုင်ႈ (ဢမ်ႇဢွၵ်ႇၸိုဝ်ႈ) လၢတ်ႈၼႄဝႃႈ ပေႃးမၼ်းၵႂႃႇၸူၼ်ယဝ်ႉ ထုၵ်ႇတိလႆႈ။ ပၼ်တူတ်ႈ (တၢမ်ႇ) တၢႆ ပၢၼ်(SURA) ၼၼ်ႉ ၸုမ်းၸူၼ်ဢၢႆႈသၢမ်တၢင်းႁၢမ်းၼႆ ပွတ်းၵေးသီး ၸိုဝ်ႈယႂ်ႇတႄႉတႄႉ။ မၼ်းၵေႃႈလုၵ်ႉတီႈ သိုၵ်းယဵၼ်းပဵၼ် ၸူၼ်ၼင်ႇၵဝ်ႇ။
ၵွင်ႈၵၢင်ႇမိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈၼွႆႉတႄႇတင်ႈၼုမ်ႇသိုၵ်းႁၢၼ်ၼၼ်ႉ မီးၵွင်ႈ 7 လဝ်း ဝၢႆးၼၼ်ႉၵေႃႈမီးမႃးၵွင်ႈၵၢင်ႇ ဢၼ်လႆႈတီႈ ၸဝ်ႈၾႃႉၸိူဝ်းၵဵပ်းဝႆႉၽွင်းပၢၼ်သိုၵ်းလူၵ်ႈပွၵ်ႈၵမ်း 2 ၼၼ်ႉ (ၵျပၼ်ႊ ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ဢမေႊရိၵၼ်ႊ) လႄႈၸင်ႇႁႅင်းယႂ်ႇမႃး။
ပေႃးတေၶႆႈၼႄၸိုဝ်ႈၵွင်ႈၵၢင်ႇ ဢၼ်ၸုမ်းလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉၵူႈပွၵ်ႈယိပ်းမႃးၸိုင် မီးပႃးႁၢင်ႈၼႄၸွမ်း ၸင်ႇတေတဵမ် ထူၼ်ႈ။ ၵွပ်ႈၼႆၸင်ႇပႆႇလၢတ်ႈၸိုဝ်ႈမၼ်းလႆႈၸေးၸွတ်ႇယဝ်ႉ။ မိူဝ်ႈလဵဝ်ၸူးဢဝ်ၸိုဝ်ႈသဵင်ၵွင်ႈၵၢင်ႇပၢၼ်ၵဝ်ႇ ၵူႈပွၵ်ႈၵွႆးယဝ်ႉ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ ၵျပၼ်ႊယၢဝ်း/ၵျပၼ်ႊပွတ်း/ၵျပၼ်ႊလၢင်းၵူင်/လၢႆႊၾိုၼ်ႊ (rifle) လၢႆႊၾိုၼ်ႊ ပၢၵ်ႇပႅၼ်/ လၢႆႊၾိုၼ်ႊပၢၵ်ႇပဵင်း/ၵွင်ႈသတႅၼ်ႊ/ၵွင်ႈပရႅၼ်ႊ/သွင်းဝႅၼ်ႊ/သွင်းၵူႈ/ႁူဝ်ၵၢင်ႇ ၸဵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ။
မိူဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၾႃႉၵဵပ်းဝႆႉၵွင်ႈၵၢင်ၼမ် ထိုင်တီႈသိုၵ်းမၢၼ်ႈပေႃးလႆႈဢဝ်ဢဵၼ်ႁႅင်းမႃးဝႅတ်ႉလွမ်ႉယိုတ်းဢဝ် လၢႆတီႈလၢႆၵမ်း။ ၽူႈလဝ်ႈလၢတ်ႈမၢင်ၵေႃႉလၢတ်ႈၼႄဝႃႈ မိူင်းၼၢႆးၵွႆး သိုၵ်းမၢၼ်ႈလႆႈၵွင်ႈၵၢင်ႇၵႂႃႇတႃႇရူတ်ႉ 5 လမ်း၊ ၵဵင်းတုင် 10 လမ်း ၊ လွႆၵေႃႇ 30 လမ်း ဝႃႈၼႆ။ ၼွၵ်ႈသေၼၼ်ႉ ၵွင်ႈၵၢင်ႇ ဢၼ်တူၵ်းယူႇၼႂ်းမိုဝ်းၵူၼ်းမိူင်း ၵေႃႈမီး တင်းၼမ်လႄႈ သိုၵ်းမၢၼ်ႈၸင်ႇႁႃတၢင်းၵူႈလၢႆးလၢႆးသေယိုတ်းဢဝ်ၶိုၼ်း။ လၢႆးဢၼ်ဢူၼ်ႈဢွၼ်ႇသုတ်း ၼၼ်ႉ တႄႉ ပိုၼ်ၽၢဝ်ႇဝႃႈ တေဢွၵ်ႇပၼ်ဝႂ်မီးၵွင်ႈ (license) ႁႂ်ႈဢဝ်ၵွင်ႈၵၢင်ႇဢၼ်မီးယူႇၼၼ်ႉၵႂႃႇၼႄ ၵႂႃႇပၼ်သၢႆမၢႆ ႁဵတ်းဝႂ်ၼႆသေ ဝၢႆးၼၼ်ႉၵေႃႈႁုပ်ႈယိုတ်းဢဝ်ပႅတ်ႈသဵင်ႈ။ ၸိူဝ်းတိုၵ်ႉလၵ်ႉၵဵပ်းမူမ်ႇဝႆႉၵေႃႈ ထုၵ်ႇတိၺွပ်းၶင်ၶွၵ်ႈ ထုၵ်ႇဢဝ်တၢႆၵေႃႈမီး။
မၢၵ်ႇမိုဝ်ႈၸိုၼ်းယၢမ်း – ပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ် ပေႃးမၢၵ်ႇၵွင်ႈဢမ်ႇမီးၼပ်ႉႁူဝ်ပၢၵ်ႇလုၵ်ႈၸိုင် ယၢမ်ႈယိၼ်းၵႆႉၶၢင်း ၵႆႉမႆႈၸႂ်။ ပၢၼ်မိူဝ်ႈၼၼ်ႉတႄႉ မီးၼပ်ႉႁူဝ်သိပ်းၵေႃႈၸႂ်ဢုၼ်ႇၸႂ်ၵႂ်ႈယဝ်ႉ။ ၽူႈယႂ်ႇၵေႃႉၼိုင်ႈ ပဵၼ်ၸၼ်ႉၸဝ်ႈသိုၵ်း ဢၼ်လိုဝ်ႈၵိုတ်းၵၢၼ်ၵႂႃႇယဝ်ႉၼၼ်ႉလၢတ်ႈၼႄဝႃႈ ၵွင်ႈလၢႆႊၾိုၼ်ႊၼႆႉ ပေႃးမီးမၢၵ်ႇမၼ်း 20 လုၵ်ႈ ပေႃးၶႂ်ႈမႅၼ်း ႁႅၼ်ႇတေႃႇၵၼ်ယဝ်ႉ။ ယိုဝ်းၵမ်းလႂ်ၵေႃႈ ႁႂ်ႈမၼ်းတိူဝ်ႉၵမ်းၼၼ်ႉ ဢမ်ႇလႃႈလီႈႁတ်းယိုဝ်းပႅတ်ႈၵမ်း 7-8 လုၵ်ႈ မိူၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ်။
