ၾိင်ႈပွႆးလိူၼ်သီႇ

ပွႆးလိူၼ်သီႇၼႆႉ ၼႂ်းၾိင်ႈထုင်းမႃႉ 12 လိူၼ် ဢမ်ႇၼၼ် ၾိင်ႈထုင်းမၢသ်ႈ(မႃႇသ) 12 လိူၼ်တႆးႁဝ်း တိုဝ်းပဵၼ်ၾိင်ႈပွႆးၶိုၼ်ႈထၢတ်ႈ ဢမ်ႇၼၼ် ပွႆးၵွင်းမူး – ပွႆးဝႆႈမူးၸႃး ဢုတ်ႉတိသ်ႉသၸေတီ။ ၸိူင်ႉၼင်ႇ – ပွႆးၵွင်းမူးႁူဝ်လိုင်း(ဝဵင်းၵႃႇလိ)၊ ပွႆးၵွင်းမူးမေႃႇၵိူဝ်(မေႃႇၵိူဝ်-မေႃႇၵေႇ-ပေႃႇၵေႇ-ပေႃႇၵဵဝ်ႇ) ဝဵင်းသီႇပေႃႉ၊ ပွႆးၵွင်းမူးသႅမ်း(မူၺ်ႇတေႃႇ) ဝဵင်းမိူင်းၵိုင်၊ ပွႆးၵွင်းမူးသႅမ်း(ၵၢတ်ႇၵူႇ) ဝဵင်းတွင်ၵီႈ၊ ပွႆးၵွင်းမူးသႅမ်း ဢၢင်ႇတဵင်(ဢိၼ်းတဵင်ႇ) ၼွင်ႁၢႆးယႃႈ ဝဵင်းယွင်ႁူၺ်ႈ၊ ပွႆးဝႆႈထၢတ်ႈၸွမ်သရီ ဝဵင်းၵဵင်းတုင်၊ ပွႆးဝႆႈၽထၢတ်ႈလွႆတုင်း ဝဵင်း မႄႈၾႃႉလူင် မိူင်းထႆး၊ လႄႈ ပွႆးဝႆႈၽထၢတ်ႈလူင်ဝဵင်းၸၼ်(ဝီႊယၼ်ႊၵျဵၼ်း) မိူင်းလၢဝ်း – ဢဝ်ၸဵမ်ၸိူဝ်းၼႆႉ။

(ၵူၼ်းတၢင်ႇၶိူဝ်းၶဝ် ၸိူဝ်းၼင်ႇၸၢဝ်းၵလႃး မိူင်းဢိၼ်ႊတိယိူဝ်ႊ၊ ၸၢဝ်းမၢၼ်ႊလႄႈ ၸဝ်ႈပုတ်ႉထတၢင်ႇၶိူဝ်းၶဝ်မၢင် တီႈၵေႃႈ လႆႈႁၼ်တိုဝ်းၸွမ်းၾိင်ႈၼႆႉယူႇမိူၼ်ၵၼ် ၵွပ်ႈပဵၼ်ၾိင်ႈပုတ်ႉထသႃသၼႃး ဢၼ်ၼပ်ႉထိုဝ်မႃးၸွမ်းၵၼ် ပဵၼ်လၢႆလၢႆပၢၵ်ႇပီ။)

ပွႆးထၢတ်ႈ ပွႆးၵွင်းမူးလိူၼ်သီႇၼႆႉ ၵွပ်ႈႁဵတ်းမိူဝ်ႈလိူၼ်သီႇမူၼ်းလႄႈ ႁွင်ႉဝႃႈဝၼ်းၽၵ်ႉၵုၼပူးၸႃး – ဝၼ်းၽၵ်ႉၵုၼပုၼ်မီပူးၸႃး – ၸိူင်ႉၼႆ။ ၾိင်ႈထုင်းၼႆႉ ပဵၵ်ႉသမ်ႉဢမ်ႇလႆႈႁူႉတႅတ်ႈတေႃးဝႃႈ တႆးႁဝ်းတႄႇၸႂ်ႉတိုဝ်းၵၼ်မႃးမိူဝ်ႈလႂ်၊ ၼႂ်းပၢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉတူၼ်လႂ်ၼႆသေၵေႃႈ ယုမ်ႇယမ်ဝႃႈတေတႄႇယိပ်းတိုဝ်းၵၼ်မႃး မိူဝ်ႈဝၢႆးသေတႆးႁဝ်းလႆႈႁပ်ႉၼပ်ႉ ယမ်ၾိင်ႈပုတ်ႉထသႃသၼႃးမႃးမွၵ်ႈႁူဝ်ပၢၵ်ႇ 13-14 ၼၼ်ႉသေ တိုဝ်းသိုပ်ႇၵၼ်မႃးတေႃႇဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉၼႆယူႇ။

ဝၼ်းလိူၼ်သီႇမူၼ်းၼႆႉ ၼႂ်းပိုၼ်းပုတ်ႉထသႃသၼႃၵေႃႈ ပဵၼ်ဝၼ်းဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈၼၼ်ႉဝၼ်းၼိုင်ႈ။ ဝၼ်းသင်ၼႆ ပဵၼ်ဝၼ်းဢၼ်ပုတ်ႉထၽြႃးပဵၼ်ၸဝ်ႈၵူဝ်တမ် ၶိုၼ်းသူႇယၢဝ်ႈ( ၶိုၼ်းပွၵ်ႈဝၢၼ်ႈၵဝ်ႇမိူင်းလင်) လႄႈၽူတ်ႇ(ၶျွတ်ႈ) ဢဝ်ပေႃႈမႄႈၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၶမ်းၸဝ်ႈ လႆႈမီးတႃႁၼ်ထမ်းၵၼ်ၼႆၼၼ်ႉယူႇ။ ဝၼ်းၼႆႉ တေႁွင်ႉၵၼ်ဝႃႈ – ဝၼ်းပေႃႈ ၼႆ ၵေႃႈဢမ်ႇၽိတ်းယဝ်ႈ။ ၼႂ်းပိတၵၸဝ်ႈမီးဝႃႈ – မိူဝ်ႈပုတ်ႉထၶမ်းၽြႃးၸဝ်ႈၵူဝ်းတမႁဝ်း လႆႈ 4 ဝႃသႃ (မွၵ်ႈ 584-583 BC.- ၼပ်ႉၸွမ်းလၢႆးၵူၼ်းမိူင်းတူၵ်းၶဝ်) ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈဢရႁၼ်တႃဢုတႃယီ (ၽူႈပဵၼ်ဢူၺ်းလီၶမ်း ၸဝ်ႈမိူဝ်ႈယူႇမိူင်း ၵပိလ) ဝႆႈလဝ်ႈလၢတ်ႈၼႄၵႂၢမ်းၽိတ်းပၢင်းပေႃႈမႄႈပီႈၼွင်ႉၸဝ်ႈ ႁႂ်ႈၸဝ်ႈၶိုၼ်းသူႇယၢဝ်ႈ ဢၼ်ပဵၼ်ဢွင်ႈၵိူတ်ႇၶမ်း ၸဝ်ႈၼႆလႄႈ ၸဝ်ႈၵေႃႈႁပ်ႉဢဝ်သေလႆႈၶိုၼ်းမိူဝ်းသူႇၸႂ်းၽူတ်ႇၸိူဝ်ႉၶိူဝ်း ၸဝ်ႈထိုင်မိူင်းၵပိလ ၼႂ်းရတ်ႉသၵ်ႉၵ မိူဝ်ႈ ဝၼ်းလိူၼ်သီႇမူၼ်းၼႆႉၼႆ(ဝသ်ႉသႃဝလိ၊ မူလမႁႃပုတ်ႉထဝံသ၊ ၽတ်ႉတၼ်တ ထမ်မသႃမီၽိဝံသ – 1997)။ လႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ဝၼ်းဢၼ်ပုတ်ႉထၶမ်းၸဝ်ႈႁဝ်း ဢထိထၢၼ်ၶိုၼ်းတွပ်ႇၵုၼ်းမုၼ်ပေႃႈမႄႈပီႈၼွင်ႉလႄႈ ၸိူဝ်ႉၶိူဝ်းၸဝ်ႈလူၺ်ႈ ထမ်းမတြႃးၼႆၼၼ်ႉယူႇ။

(ၵႂၢမ်းဝၢၵ်ႇၵွင်းမူးၶမ်း)
ၼိူဝ်လွႆတီႈႁိမ်းဝဵင်း၊
ယူႇၾၢႆႇပႃႈလႂ်ယဵင်း – ႁၼ်ၸႅင်ႈၸေးလီ၊
သဵင်ႁိင်ႇၼၼ်ႈၶြိင်းၶြွင်း – ပၼ်းႁူၼ်ႈၸွမ်းၵၼ်။
ႁၢၼ်လုပ်ႈပိူၵ်ႉပိင်းတၼ် – တဵၵ်းၶျႃႉၶမ်းသိူင်း၊
ငဝ်းဢွၵ်ႇႁိူဝ်ႈလိူင်ႁိူင်း – ၵူၼ်းဝႆႈၵွမ်းငွမ်။
ဢူးမၢင်ႇထမ်ႈပဵၼ်ၸွမ် – ၸွမ်းၼႃႈၵွင်းမူး၊
ၵူၼ်းသူႇၶိုၼ်ႈလႆၸူး – မိူဝ်ႈဝႆႈၽြႃးလူင်။
(ဢဝ်မႃးတီႈဝွၵ်းၶိုၵ်ႉတွၼ်း)

မိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉမိူင်းတႆးၶဝ် တိုၵ်ႉႁိူင်းဢမ်းၼၢၸ်ႈၼၼ်ႉ ပွႆးလိူၼ်သီႇၼႆႉ ၵွပ်ႈၸဝ်ႈၾႃႉၶဝ်ၸဝ်ႈ ၼမ်းႁူဝ်ႁဵတ်း လႄႈ ပွႆးၵိုၼ်းတႄႉတႄႉ။ သမ်ႉပဵၼ်ပွႆးၽီပၢင်းၸိူင်ႉၼင်ႇၵူၼ်းတႆးႁဝ်းယုမ်ႇယမ်ၵၼ်လႄႈ ၵူၼ်းၸိူဝ်းမီးသတ်ႉထႃႇ တြႃးႁႅင်းယႂ်ႇၶဝ် ဢမ်ႇဝႃႈတီႈၸမ်ဢိၵ်ႇတီႈၵႆ ၵမ်ႈၼမ်ဢဝ်ၵၼ်ပႆတိၼ်။ မၢင်ၸိူဝ်းၶီႇလေႃႉဝူဝ်းသေမိူဝ်းၼွၼ်းတီႈ ၵွင်းမူး (ထၢတ်ႈထမ်း-ၸေတီယ) ၵၼ် ၸဵမ်မိူဝ်ႈဝၼ်းတုမ်း(ဢွၼ်တၢင်းဝၼ်းလိူၼ်သီႇမူၼ်းဝၼ်းၼိုင်ႈ)။ မၢင်တီႈၸိူင်ႉ ၼင်ႇ ပွႆးလိူၼ်သီႇ မိူင်းၸဵင်းတုင် (ၸတ်းႁဵတ်းတီႈထၢတ်ႈၸွမ်သရီ)။ ပွႆးလိူၼ်သီႇ မိူင်းၵိုင် (ၸတ်းႁဵတ်းတီႈၵွင်းမူး သႅမ်း) ၸိူဝ်းၼႆႉ မီးပႃးၸၢတ်ႈသႅင်းလိုဝ်းၸိုဝ်ႈ(ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇ) မႃးၵႃႈဝႅၼ်မူၼ်ႈၸႂ်ပၼ်ပီႈၼွင်ႉၸိူဝ်းမႃးပွႆးထၢတ်ႈႁဵတ်း ၼႆလႄႈ ၼပ်ႉဝႃႈပဵၼ်ၵၢၼ်ယုၵ်ႉယွင်ႈၾိင်ႈငႄႈၾိင်ႈထုင်းၼႆၼၼ်ႉထႅင်ႈယူႇ။ မီးပႃးပၢင်ႁေႃႈလိၵ်ႈလင်ႇၵႃႇလူင်ၸွမ်း ထႅင်ႈ၊ ၼႆႉၵေႃႈလႆႈဝႃႈ ပဵၼ်ၵၢၼ်ယုၵ်ႉယွင်ႈလိၵ်ႈလၢႆးပၢႆပေႇၼႆမိူၼ်ၵၼ်ယဝ်ႈ။ ၸိူဝ်းပဵၼ်မၢဝ်ႇသၢဝ်ၶဝ်ၵေႃႈ ၵႂႃႇၸွမ်း ပေႃႈမႄႈ ၵူၼ်းထဝ်ႈႁဵတ်းတၢင်းလီဢဝ်မုၼ်လီမင်ၵလၵွႆးဢမ်ႇၵႃး လႆႈမၢႆႈၵၼ်၊ မၢႆတႃၵၼ်၊ ဢုပ်ႇလဵၼ်ႈၵၼ်တေႃႇ ပေႃးလႆႈပဵၼ်ၸူႉပဵၼ်ၸူဝ်းၵၼ်မိူဝ်ႈဝၢႆးပွႆးၵေႃႈ မီးတင်းၼမ်။ ထိုင်မႃးပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ် ၵွပ်ႈၵေႃပွင်ပဵၼ်ပွႆးမီးဢွၵ်းၶိုတ်း ၸွမ်းၵၢပ်ႈပၢၼ်မႃးလႄႈ ပွႆးၶိုၼ်ႈထၢတ်ႈမၢင်ပိုၼ်ႉတီႈၼႆႉ မီးပႃးႁွင်ႈၼႄပိုၼ်း ဢၼ်ပၼ်တၢင်းႁူႉတၢင်းႁၼ် ၵဵဝ်ႇတင်း ၵၢၼ်ပုတ်ႉထသႃသၼႃးၼၼ်ႉထႅင်ႈႁဵတ်းၼႆ။ ႁွင်ႈၼႄပိုၼ်းၼႆႉ ပုၼ်ႈတႃႇၵူၼ်းၼုမ်ႇသၢဝ်ၶဝ်ပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ် မီးၽွၼ်း လီတႄႉတႄႉႁၼ်ထိုင်ၼင်ႇၼႆ။

(ၵႂၢမ်းဝၢၵ်ႇပွႆးလိူၼ်သီႇ)
လိူၼ်သီႇလုၵ်ႈလႅင်းၶိုၼ်ႈၸမ်မူၼ်း၊
မွၵ်ႇသဵဝ်ႈလွၼ်ႉၽိူၵ်ႇၵီႈတဵမ်တူၼ်း – လွႆထၢၼ်ႇပေႃးၶၢဝ်၊
လိူၼ်သီႇၼႆႉ မၢဝ်ႇလႄႈတင်းသၢဝ် – ၶဝ်မူၼ်ႈၸႂ်သိူဝ်း၊
ၸူဝ်းၵၼ်ထၢၼ်ႈပဵၼ်ၸုပ်ႈပဵၼ်ၸိူဝ်း – မိူဝ်းၶဝ်ႈပွႆးပၢင်၊
ၵူၼ်းၼုမ်ႇၵႆႉႁဵတ်းႁၢင်ႈႁဵတ်းၽၢင် – ဝၢင်းပူၺ်းၽိုၼ်ၶူဝ်း၊
ႁႃလႄႇၶဝ်ႈပွႆးၼူၵ်ႉပွႆးတူဝ်း – တူၺ်းမႄႈၼၢင်းဝႅၼ်၊
ၵမ်ႈၽွင်ႈၵႃႈယွပ်ႇယွၼ်ႈၽႅတ်းၶႅၼ် – မေႃႁွင်ႉႁဵတ်းၵႂၢမ်း၊
ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈလႄႈ ၵႃႈလၢႆးၵျၢမ်း – ဝႅၼ်ၶိုၼ်ႈၸွၵ်ႈမဝ်၊
လၢႆးႁွၵ်ႇၶွၼ်ႉလႅဝ်းလိုင်ႈၸိူင်းၽဝ် – ဢဝ်မႄးလၢႆးတႅၼ်ႈ၊
ၵမ်ႈၽွင်ႈၵေႃႈ လႄႇႁၢင်ႈပွင်ႁႅၼ်း – ႁၢမ်တူၼ်ႈတၢင်းလူႇ၊
ၵမ်ႈၽွင်ႈႁွင်ႉၶဵတ်ႇလႄႈ တင်းမူ – ၸွမ်းၵႄႈပၢင်လွင်း၊
ၵူၼ်းဢုမ်ႇၽိုတ်ႉၽိုင်းယိုင်ႈၼမ်ၼွင်း – လွမ်ငွၵ်ႈတူၺ်းၸမ်၊
လိူၼ်သီႇပီၶူပ်ႇၼႆႉ ပွႆးၵိုၼ်း – ငိုၼ်းၵေႃႈမူတ်းၼမ်။
(ဢဝ်မႃးတီႈပပ်ႉႁဵၼ်းလိၵ်ႈတႆးၸၼ်ႉသၢမ်)

လိုၼ်းသုတ်းၼႆႉ ၶႂ်ႈယွၼ်းၾၢၵ်ႇထမ်းမဢၼ်ၶမ်းၸဝ်ႈပုတ်ႉထၵူဝ်းတမႁဝ်း သွၼ်ဝႆႉမိူဝ်ႈဝၼ်းလိူၼ်သီႇ မူၼ်းၼင်ႇပႃႈတႂ်ႈၼႆႉ –
ယေး ထမ်းမႃး ႁေတုပ်ႉပၽဝႃး၊ တေသံ ႁေတုံ တထႃၵတူဝ် ဢႃႁ။
တေသံ ၸ ယူဝ်း ၼိရူဝ်းထူဝ်း၊ ဢေဝံ ဝႃးတီး မႁႃသမၼူဝ်း။ ။
What life’s course and cause sustain, These Tathagato made plain;
What delivers from life’s woe, That our Lord hath made us know;
– The Light of Asia; Sir Edwin Arnold, 1879
ၽေတႆး – ထမ်းမသိင်ႇလႂ် ဢၼ်ၵိူတ်ႇယွၼ်ႉႁဵတ်း၊ တထႃၵတၸဝ်ႈလႆႈၸီႉၼႄႁဵတ်ႇၶွင်ထမ်း မသိင်ႇၼၼ်ႉ၊ လႄႈ တီႈမွတ်ႇႁၢႆႁဵတ်းၶွင်ထမ်းမသိင်ႇၼၼ်ႉ(ဝႆႉလီယဝ်ႉ)။

(တီႈပွင်ႇ – ဢမ်ႇဝႃႈၵၢၼ်သိူဝ်းမူၼ်ႈ/ ၵိၼ်းၸႂ် – ပိူင်လႂ်ၵေႃႈ မၼ်းပဵၼ်မႃးယွၼ်ႉလွင်ႈတၢင်းမၼ်း လွၼ်ႉလွၼ်ႉ၊ ပေႃး မွတ်ႇႁၢႆလႆႈလွင်ႈတၢင်းမၼ်း(ႁဵတ်ႇဢၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈပဵၼ်ၽုလ်မႃးၼၼ်ႉ) ယဝ်ႉၵေႃႈ ၵတ်းယဵၼ်ထႃဝွၼ်း (ဢမ်ႇမီးသုၵ်း ၶ/ ဢမ်ႇမီးတုၵ်ႉၶယဝ်ႉလႄႈ ပဵၼ်သဵၼ်ႈတၢင်းသၢႆၵၢင် – မၸ်ႉသိမပတိပတႃ) ယဝ်ႈ။ ပုတ်းထၶမ်းၸဝ်ႈ သွၼ်သင်ႇ ဝႆႉၼင်ႇၼႆ။) (ထမ်မပတ – ၶုတ်ႉတၵၼိၵၢႆ)

မႁႃမုင်ႉ (မိူင်းၸႄႈ)