ယၵ်ႉပိုၼ်းပိုၼ်ႉလင် ၾၼ်ႁၢႆႉၸႃႉ
ၽွင်းပၢၼ်ဢင်းၵိတ်း (ဢိင်းၵလဵတ်ႈ)
ပဵၼ်သိုၵ်းၵၼ်တင်းႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈ 3 ပွၵ်ႈ။ မိူဝ်ႈ 1824 -26 ဢင်းၵိတ်း ယိုတ်း လႆႈမိူင်းတၼၢဝ်းသီ လႄႈ ရၶႅင်ႇ။ 1852 ယိုတ်းလႆႈမိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းတႂ်ႈ (ၼႃႈလိၼ်ယၢင်း/မွၼ်း)။ 1885 ယိုတ်းလႆႈ မိူင်းမၢၼ်ႈပွတ်းၼိူဝ်သေ ပူတ်းထွၼ် လွၵ်း ပိူင်ၸဝ်ႈႁေႃၶမ်းပႅတ်း။ ဢဝ်မိူင်းမၢၼ်ႈပတ်းပိုၼ်ႉတူၵ်းယူႇတႂ်ႈမိုဝ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၽွင်းငမ်းၵမ်းသိုဝ်ႈ (Direct rule)။
1887 ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶိုၼ်ႈမႃးမိူင်းတႆးပွတ်းႁွင်ႇ ငႃးၼိုင်ႈ ပွတ်းၸၢၼ်း ငႃးၼိုင်ႈ။ ၽွင်းယၢမ်းၼၼ်ႉမိူင်းတႆးပွတ်းတူၵ်း ၶူင်းတင်းသဵင်ႈ တီႈဢမ်ႇပဵၼ်သိုၵ်းသိူဝ်ဢမ်ႇၶႂ်ႈမီး ၼွၵ်ႈသေပွတ်းဢွၵ်ႇၶူင်း။ ၼႂ်းပီ 1882 ၼၼ်ႉၸဝ်ႈၾႃႉတႆး တင်း လၢႆးလုၵ်ႉၾိုၼ်ႉသၢၼ်ၶတ်းႁေႃၶမ်းမၢၼ်ႈသေ ၶဝ်ၼင်ႇၵၼ်ၵေႃႈတိုၵ်းၵၼ်ယူႇလႄႈ ၵူၼ်းမိူင်းဢမ်ႇတွၼ်ႉလႆႈယူႇ ၵတ်းၸိုၼ်ႈယဵၼ်ၸႂ်သေပွၵ်ႈ။
ထိုင်မႃး 1887 ဢိင်းၵလဵတ်ႈၶိုၼ်ႈမႃးယဝ်ႉၵေႃႈတူၵ်းလူင်းဝႃႈ ပုၼ်ႈမိူင်းတႆးၼၼ်ႉတေဢမ်ႇၸႂ်ႈလၢႆးၽွင်းငမ်း ၵမ်းသိုဝ်ႈမိူၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈ။ ပဵၼ်ၵၢၼ်ၸႂ်ႉတိုဝ်းလွၵ်းပိူင်ၽွင်းငမ်းတၢင်းဢွမ်ႈ (Indirect rule) ၵႂႃႇပွင်ႇဝႃႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ တေၽွင်းငမ်းၼိူဝ်ၸဝ်ႈၾႃႉ။ ၸဝ်ႈၾႃႉသမ်ႉၽွင်းငမ်းၼိူဝ်ၵူၼ်းမိူင်းၽႂ်မၼ်း။
ႁဵတ်းၼၼ်သေ တင်ႈတႄႇ 1887 တေႃႇ 1948 ႁိုင်ၼၢၼ်း 61 ပီ မိူင်းတႆးလႆႈယူႇတႂ်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃး။ မိူဝ်ႈ 1920 ၼၼ်ႉ ဢိင်းၵလဵတ်ႈလႆႈၸႅၵ်ႇဢဝ်မိူင်းၸဝ်ႈၾႃႉပွတ်းတူၵ်းၵဵဝ်တင်းသဵင်ႈ (ၼႂ်းမိူင်းၶၢင်လႄႈၸႄႈၵႅင်ႇ – ယၢမ်း လဵဝ်) ဢဝ်ၵႂႃႇဝႆႉတႂ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈၽွင်းငမ်းၵမ်းသိုဝ်ႈ။ ဢၼ်ႁူမ်ႈၵၼ်လႆႈ ၸိူဝ်းၵိုတ်းၼၼ်ႉ (ၼႂ်းၼႃႈလိၼ်ၸိုင်ႈတႆး ယၢမ်းလဵဝ်) ၶွၼ်ႈႁူမ်ႈၵၼ်မီး 33 မိူင်း (မိူဝ်ႈၸမ်ၵွၼ်းၶေႃ ၵူဝ်းၵၢင်ႉယႅၵ်ႈဢွၵ်ႇတီႈသႅၼ်ဝီ လႄႈပဵၼ်မႃး 34 မိူင်း) ဢၼ်ႁွမ်းပဵၼ်ၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်ၸိုင်ႈတႆး (Federated Shan States) ၼႂ်းပီ 1922 ။
ပၢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈႁဵတ်းၶုၼ်ၼၼ်ႉ ၸွင်ႇလီ ၸွင်ႇႁၢႆႉ ၵႂၢမ်းတွပ်ႇဢၼ်မိူၼ်ၵၼ်ၵေႃႈမီး ပိူင်ႈၵၼ်ၵေႃႈမီး။ ၸိူဝ်းဝႃႈလီ – “ဢိင်းၵလဵတ်ႈမႃးယဝ်ႉၵေႃႈ ႁဵတ်းပၼ်သဵၼ်ႈတႃႈသၢႆတၢင်း။ တၢင်းၵႃး တၢင်းရူတ်ႉၾႆး လႄႈ ၶူဝ် ။ တူဝ်ယၢင်ႇ မိူၼ်ၼင်ႇၶူဝ်ၵိုတ်ႈ ၼႂ်းၵႄႈၼွင်ၶဵဝ်တင်းၵျွၵ်ႉမႄး ယၢဝ်း 2260 ထတ်း သုင် 870 ထတ်းၼၼ်ႉ ၵေႃႇသၢင်ႈယဝ်ႉတူဝ်ႈ မိူဝ်ႈပီ1901 တေႃႇမိူဝ်ႈလဵဝ်ယင်းၸႂ်ႉတိုဝ်းလႆႈယူႇ”။
ၼွၵ်ႈသေသႂ်ႇၶွၼ်ႇပၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉယဝ်ႉ ၵူၼ်းမိူင်းၸိူဝ်းႁဵတ်းၵိၼ်ႁႆႈသႆႉၵိၼ်ၼႃး ဢမ်ႇလႆႈမႆႈၸႂ်သင်။ ၸင်ႇမီးၵႂၢမ်း ဝႃႈ – ဝဵၵ်ႉသူၼ်သိပ်းၵမ်းၵေႃႈလႆႈၵိၼ်တင်းသိပ်းၵမ်း” ဢမ်ႇမိူၼ်ပၢၼ်မိူဝ်ႈလဵဝ် ဝဵၵ်ႉ 4 ၵမ်း ၵမ်းၼိုင်ႈ လဵင်ႉသိုၵ်း မၢၼ်ႈ ၵမ်းသွင်လဵင်ႉသိုၵ်းတႆး ၵမ်းသၢမ် ႁွမ်းၵိၼ်လူႇ ၵၢၼ်လူႉတၢႆ ၶႅၵ်ႇလီပၢင်ၸႃႉၼႂ်းဝၢၼ်ႈၼႂ်းဢိူင်ႇ ၵမ်းသီႇ ၸင်ႇပဵၼ် တႃႇၵိၼ်ယႅမ်ႉလဵင်ႉလူၼႃႈႁိူၼ်းတႃယေးတူဝ်ၵဝ်ႇ။
ဢမ်ႇမီးၸူၼ်ၽူႈလၵ်ႉလႄႈ ႁိူၼ်းဢမ်ႇမီးၽၵ်းတူၶတ်းမၢၵ်ႇသေႃးၵေႃႈ ဢမ်ႇလႆႈၵူဝ်ၽူႈလၵ်ႉ ၵႂႃႇၵႃႉၵႂႃႇၶၢႆ ၼွၼ်း ၼႂ်းထိူၼ်ႇၼႂ်းၶိူဝ်းၵေႃႈ ဢမ်ႇလႆႈၵူဝ်ၸူၼ် ဢမ်ႇမီးၵူၼ်းႁၢႆႉ “ၵူဝ်မုၼ်ႈၶဝ်ႈတႃပိူင်လူင်ၵွႆး” ၵူၼ်းထဝ်ႈၶဝ်ဝႃႈၼႆ။
ၸိူဝ်းဝႃႈဢမ်ႇလီၼၼ်ႉသမ်ႉ – မိူဝ်ႈဢိင်းၵလဵတ်ႈတႄႇႁႅၵ်ႈႁဵတ်းငိုၼ်းၸေႈ ဢွၼ်တၢင်း မီးပႃးလိၵ်ႈတႆး လႄႈ ပိူၼ်ႈ ဢွၼ်ၵၼ်ဝႃႈငိုၼ်းတႆး။ ဝၢႆးၼႆႉ ဢဝ်လိၵ်ႈတႆးႁၢႆလၢႆၵႂႃႇ ၵိုတ်းလိၵ်ႈၵလဵတ်ႈတင်းလိၵ်ႈမၢၼ်ႈၵွႆး။
“ပၢႆးပၺ်ၺႃ ပၢႆးယူႇလီ လႆႈထုၵ်ႇတဵၵ်းတဵင် ဢမ်ႇၶိုၼ်ႈသင်ႉၶိုၼ်ႈသုင်ပဵင်းမၢၼ်ႈ” (ဢိင်းၵလဵတ်ႈတႄႉဝႃႈ မိူင်းတႆး ပဵၼ်မိူင်းႁူၺ်ႈမိူင်းလွႆ ဢမ်ႇမိူၼ်မိူင်းမၢၼ်ႈ ဢမ်ႇမိူၼ်ထုင်ႉပဵင်း ႁဵတ်းႁူင်းႁဵၼ်း ႁူင်းယႃ ငၢႆႈ”)။
“မိူင်းတႆးဢမ်ႇတွၼ်ႉမီးႁၢၼ်ႉၶၢႆယႃႈၾိၼ်ႇသေပွၵ်ႈသမ်ႉမႃးတင်ႈပၼ်ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းတႆးတိတ်းယႃႈတိတ်းၾိၼ်ႇ”
“ၵူၼ်းမိူင်းတႆးတူၵ်းပဵၼ်ၶႃႈ သွင်သိုပ်ႇ- ၶႃႈဢိင်းၵလဵတ်ႈ ၶႃႈၸဝ်ႈၾႃႉ လႆႈထုၵ်ႇၸၵ်ႉၶုတ်ႈဢဝ်သွင်ၾၢႆႇသွင်တၢင်း။
ၶူဝ်းၶွင်ၼမ်ႉလိၼ်ႁိၼ်ၽႃ သၽႃဝႁဝ်း ဢိင်းၵလဵတ်ႈဢဝ်။ ၶူဝ်းငိုၼ်းၶမ်းၶူဝ်းသူၼ်ၶူဝ်းႁိူၵ်ႈႁဝ်း ႁဵတ်းႁႃလႆႈမႃး ႁင်းၵွႆး ၸဝ်ႈၾႃႉဢဝ်”။
ၵူၺ်းၵႃႈ ဢၼ်တင်းသွင်ၾၢႆႇဝႃႈမိူၼ်ၵၼ်ၼၼ်ႉတႄႉပၢၼ်မၢၼ်ႈႁဵတ်းၶုၼ်ယူႇယၢမ်းလဵဝ်ၼႆ ပေႃးတႅၵ်ႈၵၼ်တင်း ပၢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၸိုင် “သေလၢႆပၢၼ်ဢိင်းၵလဵတ်ႈၵွႆးယဝ်ႉ”။
ပၢၼ်ၵျပၼ်ႊလူး ပဵၼ်ႁိုဝ်ၼႆၼၼ်ႉ တေသိုပ်ႇၶႆႈၼႄဝူင်ႈတေမႃးဢေႃႈ –
