Friday, March 29, 2024

ၵၢၼ်လႆႈမိူင်းၵွၼ်းၶေႃတေမေႃလိူၵ်ႈႁႃငဝ်းလၢႆးလႂ်

Must read

ပူၼ့်မႃး 23 ပီၼၼ့် မိူင်းလွတ်ႈလႅဝ်းၵိူတ်ႇမႂ်ႇ ၼႂ်းၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇပွတ်းတႂ်ႈ  ၸိူင့်ၼင်ႇ မိူင်းတီႊမေႃႊ ပွတ်းဢွၵ်ႇ ဢၼ်တူၵ်းပဵၼ် မိူင်းယူႇတႂ်ႈႁူမ်ႈငဝ်းပူဝ်ႊတူႊၵီႊ (Portugal) ၽွင်းငမ်းမႃးလၢႆပၢၵ်ႇပီသေ ဝၢႆးၼၼ့်သမ့် ထုၵ်ႇၽူႈၶႂၢၵ်ႈမိူင်း ဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊ ႁုပ်ႈယိုတ်းၶိၼ်ဢဝ်ၽွင်းငမ်းမႃးထႅင်ႈ 25 ပီ လိုၼ်းသုတ်း မိူင်းတီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇၵေႃႈလႆႈလွတ်ႈလႅဝ်းသဝ်းၶေႃ။

ဝဵင်းလူင် Dili မိူင်း မိူင်းတီႊမေႃႊ

ႁႂ်ႈပေႃးထိုင်မႃးၸၼ့်ၼၼ့် ၵူၼ်းမိူင်းတီႊမေႃႊ လႆႈၶတ်းၸႂ်တူင့်တိုၼ်ႇတေႃႇသူႈ ၾၼ်းၽႃႇၶႂၢၵ်ႇၼၢမ်သႅၼ်ၶဵၼ် ႁူမ်ႈသၢႆၸႂ်ၼိူဝ့်လိူတ်ႈ ႁိူဝ်ႇၶႆး ၶႂၼ်ငဝ်း ၼမ့်တႃလႄႈတၢင်းလူ့လႅဝ်သေႁၢႆ ဢၼ်ၼပ့်ဢမ်ႇလႆႈၼၼ့်လႅၵ်ႈဢဝ်တႄ့တႄ့။

- Subscription -

ဝၢႆးသေၼၼ့် မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 22 လိူၼ်ဢွၵ့်တူဝ်ႊၿိူဝ်ႊရ် 1999 ၸုမ်းၸၢတ်ႈၸိုင်ႈလုမ်ႈၾႃႉ လႆႈႁၼ်ၶၢဝ်ႇငၢဝ်း ၶိူဝ်းၵူၼ်းတီႊမေႃႊ ၶဝ် မွၵ်ႈ 5000 ပၢႆ မီးတၢင်းၸူမ်းသိူဝ်းဢွၼ်ၵၼ်ၵႂႃႇၶွၼ်ႈတုမ်သုမ်ႁူဝ်ၵၼ် တီႈႁၢတ်ႇသၢႆး ၾင်ႇပၢင်ႇလၢႆႇႁိမ်းဝဵင်းငဝ်ႈမိူင်း “တီႊလီႊ” တွၼ်ႈတႃႈ ႁပ့်တွၼ်ႈ “ႁူဝ်ႊသေႊ ဢဵၵ့်သၢၼ်းတိူဝ်ႊ သႃးသႃၼႃး ၵုတ့်သမဝ်ႊ” ဢၼ်ပဵၼ်ၽူႈဢွၼ်ႁူဝ် ဢဝ်ၶိုၼ်းမိူင်းၵွၼ်းၶေႃ တီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇ ဢၼ်ယၢမ်ႈဢွၼ်ႁူဝ်  ဢဝ်လၢႆးသိုၵ်းမုတ်းၶဝ်ပၢင်တိုၵ်းမႃး ဢိၵ်ႇလူၺ်ႈလၢႆးၽွင်းၶဵဝ် သူင်ႇၽူႈတႅၼ်း ၵပ်းသိုပ်ႇၶဝ်ႈႁႃၼွၵ်ႈမိူင်း ၵ ၵွပ်ႇၵူႈဢဝ်ၶိုၼ်းဝၢၼ်ႈမိူင်း ဢၼ်လႆႈထုၵ်ႇပိူၼ်ႈတိၺွပ်းၶင်ၶွၵ်ႈ မႃး 7-8 ပီ ငႃတေဢဝ်သၢႆၸႂ် ဢမ်ႇပူၼ့်လွတ်ႈလႆႈယဝ့် သမ့်လႆႈထုၵ်ႇ ပွႆႇဢွၵ်ႇၶိုၼ်းပွၵ်ႈမႃး မိူင်းပေႃႈမိူင်းမႄႈၼၼ့်ယဝ့်။

ဢိင်ၼိူဝ်လွင်ႈႁူမ်ႇလူမ်ႈသေဢမ်ႇပိုၼ်ၽႄႈၶၢဝ်ႇငၢဝ်း လွင်ႈမၼ်းၸဝ်ႈပွၵ်ႈၶိုၼ်းမိူင်းတီႊမေႃႊ ဢွၼ်ႇတၢင်းတေႃႉတႄ့လႆႈဢဝ် ၶိူင်ႈမႄႇ ၶႂၢၵ်ႈသဵင်ၸပ်းရူတ့်ၸပ်းၵႃးသေႁွင့်ပၢဝ်ႇၸွမ်းၵိဝ်ႇၸွမ်းပွၵ့် ၸွမ်းတၢင်း ၸွတ်ႇဝဵင်း “တီႊလီႊ” ႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းလႆႈႁုႉၶၢဝ်ႇလွင်ႈ ၵုတ့်သမဝ်ႊ တေမႃးၵၢဝ်ႇလၢတ်ႈပူင်ၵႂၢမ်းၼၼ့်ၵွႆး။

ႁဵတ်းႁႂ်ႈၵူၼ်းမိူင်းလၢႆလၢႆၵေႃႉ ထိုင်တီႈပေႃးႁွင့်ႁႆႈ ၵွပ်ႈပိူဝ်ႈဢမ်ႇတွၼ်ႉလႆႈၵႂႃႇယိၼ်းၵႂႃႇထွမ်ႇ ။ ၸိူဝ်းလႆႈၵႂႃႇထွမ်ႇၵမ်ႈၽွင်ႈ ဢဝ်ၼမ့် တႃတူၵ်းမူၵ်းတႃယွႆႉ ၸွမ်းလူၺ်ႈလွင်ႈၸူမ်းသိူဝ်းထိုင်ၸႂ်ပူၼ့်တီႈ ၼင်ႇဢၼ်ဢမ်ႇတွၼ့်ယၢမ်ႈမီးမႃးၼႂ်းၸူဝ်ႈပၢၼ်ၶဝ်ၼၼ့်ယဝ့်။ “မိူဝ်ႈၼႆ့ ပဵၼ်ဝၼ်းလွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃ တီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇႁဝ်းယဝ့်”  ၵုတ့်သမၢဝ်ႊ ၽူႈဢၼ်ပိူၼ်ႈလၢမ်းမၢင်ႇဝႃႈ တေပဵၼ် ၸွမ်ၸိုင်ႈ ၵေႃႉႁႅၵ်ႈ မိူင်းတီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇ ပူင်လၢတ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်း “တေႊတုမ်ႊ” ဢၼ်ပဵၼ်ၽႃသႃၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ ထုင့်ၵုၼ်တီႊမေႃႊ။

“ႁဝ်းၶႃႈထိုမ်ႈပႅတ်ႈတၢင်းၸဵပ်းသႅပ်ႇတင်းလၢႆဝႆ့ပႃႈလင်သေ ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆ့ႁဝ်းၶႃႈမုင်ႈႁၼ်မိူဝ်းၼႃႈထႃႈပၢႆၶွင်ႁဝ်းယဝ့် ၽႅၼ်ႇလိၼ်ၼႆ့ ပဵၼ်ၶွင်ႁဝ်း လွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃႁဝ်း တၵ်းတေလႆႈမၼ်ႈၵိုမ်းယိုၼ်းယၢဝ်း တႃႇသေႇတႃႇပၢၼ်” ဝႃႈၼႆ။

ဝၼ်းဢၼ်ၵုတ့်သမဝ်ႊ ပွၵ်ႈမိူဝ်းၶိုၼ်းၼႆ့ ဝၢႆးသေႁူင်းသၽႃးပႃႊလီႊမၼ်ႊဢိၼ်းၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊလႆႈႁုပ်ႈယိုတ်းပႅတ်ႈၵူတ်းမၢႆဢၼ်ဢဝ် ၼႃႈလိၼ်တီႊမေႃႊ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈ 27 ၶွင်ဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊ ၸွမ်းၼင်ႇႁပ့်ႁွင်းလႆႈၶေႃႈတႅပ်းတတ်း ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်း တွတ်ႈၶႅပ်းၵမ့်ယၼ်ၵၢင်ၸႂ်မိူဝ်ႈဝၼ်းတီႈ 30 လိူၼ်ဢႃႊၵသ့်ပီ 1999  ဢၼ်ၵူၼ်းတီႊမေႃႊ  ၵမ်ႈၼမ် 80 % လိူဝ် လိူၵ်ႈသဵၼ်ႈတၢင်း ၵၢၼ် ၽၢတ်ႇဢွၵ်ႇ ပဵၼ်မိူင်းၵွၼ်းၶေႃ လႆႈသွင်ဝၼ်းၼၼ့်ယဝ့်။

wiki- တီႈယူႇမိူင်းတီႊမေႃႊ

ၵူၺ်းၵႃႈဝႃႈ သဵၼ်ႈတၢင်းယိူင်းၸူးႁႂ်ႈပဵၼ်မိူင်းၼိုင်ႈလုၵ်ႈ မိူၼ်ပိူၼ်ႈၼႂ်းၶွပ်ႇဝူင်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ) တႃႇၸၢဝ်းတီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇၶဝ်ၼႆ မၼ်းဢမ်ႇငၢႆႈငႅမ်ႈၸိူင့်ၼင်ႇ ပႆၼိူဝ်သဵၼ်ႈတၢင်းသိူဝ်ႇၵိပ်ႇမွၵ်ႇသိပ်းသွင်။ ပၼ်ႁႃလွင်ႈယၢပ်ႇၾိုတ်ႇလၢႆသမ်ႇလၢႆပိူင်ၵိတ်ႇၶွင်ႈမႃးယႂ်ႇၼမ် ၸၢဝ်းတီႊမေႃႊ တူၵ်းပဵၼ်ၶီႈၶႃႈဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊတင်းပိုၵ်း လႆႈထုၵ်ႇသိုၵ်းဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊၶဝ် ၽၢမ်းလႅၼ်ႁူၺ်းသူၼ်း လၢင့်ဢွၵ်းဢေႃႁႂ်ႈၸုၵ်းၾၢႆႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈၽူႈၶႂၢၵ်ႈမိူင်းသေႁႄႉတပ့်ၶတ်းၶႂၢင် လွင်ႈဢဝ်ၵွၼ်းၶေႃမႃး။ ယူႇတီႈတွၼ်ႈလိၼ်တီႊမေႃႊ ပွတ်းတူၵ်း ပႃႈတႂ်ႈဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊၵုမ်းၵမ် ဢၼ်ဢိူမ်ႈၸပ်းလႅၼ်လိၼ်တီႊမေႃႊပွတ်းဢွၵ်ႇၼၼ့် လၵ့်လွမ်ႁွမ်ႁႅင်းၵူၼ်းၶဝ်ယူႇ။ တႃႇႁႂ်ႈလွင်ႈၵိတ်ႇၶွင်ႈ ဢၼ်ၼႆ့ပေႃးယဵၼ်ဝၢႆးၵႂႃႇၼၼ့် မိူဝ်ႈလႂ်လႄႈတၢင်းၾၢႆႇဝဵင်းလူင် ၵျႃႊၵႃႊတႃႊ ၵိုတ်းယိုတ်းပႅတ်ႈတၢင်းႁဵတ်း လိၵ်းႁူလိၵ်းတႃ ဝိတ်းသူပ်းၼႄၼၼ့်ပိူင်လဵဝ်ၵူၺ်း။

တီႊမေႃႊပွတ်းဢွၵ်ႇၼႆ့ ၵုသူလ် ၶဝ်ႁမ့်လီမႃး သၢႆငၢႆပႃႈၼႃႈၶဝ်ပိုတ်ႇပၢင်ႇမႃးလွႆးလွႆးယဝ့် တူၺ်းတႄ့ထႅင်ႈမွၵ်ႈ 2-3 ပီ ၵူႈၸိူဝ့်ၵူႈပိူင် လႅပ်ႈတေတူၵ်းၶွင့်တူၵ်းဢႅပ်ႇမႃးယူႇ။ ဝူင်ႈဝၢင်ႈၼႆ့ ပေႃႈလဵင့်လူင်လုမ်းလူၵ်ႈ(လုမ်ႈၾႃႉ) UN ၵေႃႈၽွင်းတိုၵ့်ၸတ်းတင်ႈ   ၸုမ်းပွင်ၵၢၼ်ပုတ်ႈလၢႆႈဢမ်းၼၢၸ်ႈ တႃႇမိူင်းတီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇ (U.N. Transitional Administration in East Timor – UNTAET ဢၼ်ႊထႅတ့်) ယူႇ။  ၶဝ်တေႁဵတ်းၵၢၼ်ႁိုင်မွၵ်ႈ 14 လိူၼ် တေႃႇထိုင်လိူၼ်ၵျႅၼ်ႊၼိဝ်ႊရီႊ 2000 ။

ၼႃႈၵၢၼ်လၵ်းလူင် UNTAET ဢၼ်ႊထႅတ့်ၼႆ့ လုၵ့်တီႈၾၢင်ႁၢင်ႈၼႃႈတႃ INTER FET (ဢဵၼ်ႁႅင်းသိုၵ်းၼႂ်းတီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇ) ဢၼ်ဢဢွတ့်သတြေႊလီႊယိူဝ်ႊ ၸတ်းၵၢၼ်ၼၼ့် လႅၵ်ႈလၢႆႈပဵၼ်မႃး ၸုမ်းပႂ်ႉပႃးလွင်ႈငမ်းယဵၼ် ၶွင် UN ဢၼ်မီးႁႅင်းသိုၵ်း 8,950 ၽူႈလဵပ်ႈႁဵတ်းလူလွမ် 200 ၵေႃႉ ပလိၵ်ႈတမ်ႇရူတ်ႇ 1,640 ၵေႃႉ လႄႈၵူၼ်းႁိူၼ်းၸုမ်းၼိုင်ႈ။

ဢၼ်ႊထႅၵ့် တေၸွႆႈမိူင်းၼွင့်မႂ်ႇ မႄးပူသိူဝ်ႇပိုၼ့် လွၵ်းပိူင်ၵၢၼ်လွင်ႈယူႇသဝ်းၵိၼ်သၢင်ႈၵူၼ်းမိူင်း ၾၢႆႇပွင်ၵူတ်းမၢႆ(မၢႆမီႈ)  မူၼ့်မႄး ယူင့်သၢင်ႈ ငဝ်ႈပိုၼ့်လႄႈလွင်ႈၶိုၵ့်လိုၵ့်ၸမ်ပဵၼ်တႃႇၵၢၼ်လဵင့်တွင့်ၵူၼ်းမိူင်း ၸိူဝ်းၼႆ့။

ပေႃးယူႇၸဵင်ႇၼိုင်ႈတူၺ်းၸိုင် တေႁၼ်ဝႃႈ မိူင်းတီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇၼႆ့ မိူၼ်ငၢႆးၵူၼ်းတိုၵ့်တႄႇတင်ႈၼႃႈႁိူၼ်းမႂ်ႇ။ ဝၢႆးသေ လႆႈထုၵ်ႇ ၽီတၢႆႁႃႈတၢႆႁူင်သွင်တူဝ်ပၼ်ႇပုတ်ႈၵၼ် ၶဝ်ႈယဵပ်ႇယမ်ႈၼူတ်ႈၽၼ့်ထိုင်တီႈၼိူဝ့်ၼင်တူဝ်ၶိင်းပေႃးယွႆႈယွၵ်းယွႆၵႂႃႇၼၼ့်ယဝ့်။

ၽိူဝ်ႇၸူဝ်ႈတေတင်ႈလႆႈၶိုၼ်းၼႆ့ ယၢပ်ႇယဵၼ်းတုၶ့်ယၢၵ်ႈသုတ်းသၢၼ်။ ယွၼ့်ၵွပ်ႈတၵ်းလႆႈတႄႇမႂ်ႇၵူႈပိူင် တေယိပ်းတိုဝ်းငိုၼ်းၸေႈ ၸွမ်းၾၢႆႇလႂ်လီ ပေႃႊတူႊၵီႊ ႁိုဝ် ဢိၼ်ႊၻူဝ်ႊၼီႊသျိူဝ်ႊ ႁိုဝ် ဢေႃႊသတြေႊရီႊယိူဝ်ႊ ႁိုဝ် ဢမေႇရိၵၼ်ႊ ႁိုဝ်ၼႆၼၼ့် ယင်းပႆႇ ၸၢင်ႈတႅပ်းတတ်းၵမ်းလဵဝ်ယၢမ်းၼၼ့်။

ဢမ်ႇလိူဝ်သေၽႃးသႃလိၵ်ႈၵႂၢမ်းၼႂ်းလုမ်းၼႂ်းၸၢႆး တေယိပ်းတိုဝ်းၸွမ်း ပေႃႊတူႊၵီႊၼႄႇ?  ဢမ်ႇၼၼ်ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈ “တေႊတုမ်ႊ” ဢၼ်ပဵၼ်ၵႂၢမ်းလၢတ်ႈၽႃးသႃၵိုၵ်းမိူင်းၶဝ်ပဵၼ်လၵ်းငဝ်ႈၼႄႇ ၼႆၼၼ့် ယင်းပႆႇႁူ့ဝႃႈ တေယိပ်းတုဝ်းဢၼ်လႂ်။

ဢွၼ်ၼႃႈမိူဝ်ႈပႆႇလႆႈၵွၼ်းၶေႃၼၼ့် တီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇၵေႃႈလႆႈၶဝ်ႈပႃးပဵၼ်လုၵ်ႈၸုမ်းၸၢတ်ႈၸိုင်ႈၵူၼ်းမိူင်း ဢၼ်ဢမ်ႇပဵၼ် တူဝ်တႅၼ်းၸိုင်ႈမိူင်း Unrepresented Nations and Peoples Organization: UNPO မိူၼ်ၵၼ်တင်းတႆးႁဝ်းယူႇ။ ဝႃႈ-ပေႃးတီႊမေႃႊ-ပွတ်းဢွၵ်ႇ လႆႈၵွၼ်းၶေႃယဝ့်တေၸွႆႈတႆး ႁႂ်ႈလႆႈၵွၼ်းၶေႃ ဝႃႈၼႆယူႇ။

တွၼ်ႈတႃႇတႆးလူး ႁၼ်တၢင်းဝႆ့ၸိူင့်ႁိုဝ် မီးတိုဝ့်တၢင်းၸိူင့်ႁိုဝ်  ဢွၼ်တၢင်းသုတ်းပေႃးလႆႈလွင်ႈထၢင်ႇႁၢင်ႈပူၵ်းပွင်ႁင်းၶေႃ မီးလွင်ႈ သူၼ်ႇလႆႈၵူႈလွင်ႈတဵမ်ထူၼ်ႈၵူၺ်းၵေႃႈၿုၼ်းယဝ့်။ တေႃႈၼင်ႇတႃႇႁႂ်ႈမီးသူၼ်ႇပွင်သၢင်ႈၵမ်ႊၸႃႊတႃႁဝ်းၵွႆးၵေႃႈ ပဵၼ်လွင်ယၢပ်ႇယဵၼ်း ၶိၼ်ၸႂ်တႄ့တႄ့ယူႇယဝ့်။ ၽွင်းၼင်ႇၼၼ် မိူဝ်ႈႁဝ်းတိုၵ်းပိူၼ်ႈသမ့်ၵိုတ်း ၽွင်းၼင်ႇၼႆမိူဝ်ႈပိူၼ်ႈတိုၵ်းႁဝ်းသမ့်ၵိုတ်း ဝၼ်းမိူဝ်းၼႃႈ တေၵိူတ်ႈလွင်ႈၸိူင့်ႁိုဝ်မႃး။

ဢမ်ႇႁူႉဝႃႈပိူၼ်ႈၽိတ်းႁိုဝ်ႁဝ်းထုၵ်ႇ ပိူၼ်ႈထုၵ်ႇႁိုဝ်ႁဝ်းၽိတ်း ၵူၺ်းၵႃႈ ၸိူင့်ႁိုဝ်ၵေႃႈလီ ဢိင်ၼိူဝ်ငဝ်းလၢႆးတွၼ်ႈတီႈၽႂ်တွၼ်ႈတီႈမၼ်း သေၶပ်းၶိုင်ႁင်းၽႂ်ႁင်းမၼ်းၵေႃႈလီယူႇ။ လိူဝ်သေဝၢၼ်ႈမိူင်းႁဝ်း ႁဝ်းဢမ်ႇမီးသင်ဢၼ်လမ်ႇလွင်ႈၵႃႈယႂ်ႇလိူဝ်ၼၼ့်ထႅင်ႈ ၵွပ်ႈၼႆ ပၢႆးဝူၼ့်လႄႈတၢင်းႁဵတ်းႁဝ်းၼၼ့်ႁႂ်ႈမၼ်းၵဵဝ်ႈႁွမ်းၼႅၼ်ႈၵၼ်ၵႂႃႇလႆႈတင်းပဝ်ႈမၢႆဢဵၼ်းဢၢၼ်းမၼ်ႈၵႅၼ်ႇၼၼ့်ၵေႃႈလီယဝ့်။ ၵူႈဝၼ်း ၼႆ့ လိူဝ်သေတူဝ်ၵဝ်ႇဢမ်ႇၸၢင်ႈပိုင်ႈၽႂ် တူဝ်ၵဝ်ႇၵေႃႈပေႃးတိၼ်ၵႂႃႇတၢင်းၼိုင်ႈမိုဝ်းၵႂႃႇတၢင်းၼိုင်ႈၸႂ်သမ့်ၵႂင်ယူႇၼႆတႄ့ ဢမ်ႇမီးတၢင်း တေပေ့ၶဵၼ်လႆႈ။

ဢၢၼ်ႇယဝ်ႉႁူမ်ႈပၼ်တၢင်းႁၼ်ထိုင်တီႈၼႆႈ

- Subscription -
- SHAN's Apps -spot_img

ၶၢဝ်ႇလိုၼ်းသုတ်း