ဝဵင်းပၢင်လူင် “ဝဵင်းၼၢင်းၵိၼ်ပူ”

ဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းဢၼ်ၵတ်းၸိုၼ်ႈယဵၼ်လီ၊ လီယူႇသၢင်ႈသဝ်းၵိၼ်ထင်၊ လီမိုတ်ႈၼမ်ႉတီႈၵိၼ် လိၼ်တီႈယူႇ၊ ပဵၼ်ဝဵင်းဢၼ်မီးသၽႃႇဝႁၢင်ႈလီ၊ ပဵၼ်မိူင်းၼမ်ႉလိၼ်ႁိၼ်ၽႃမီးငႂ်ႈမီးၶွၼ်ႇ၊ မၢၵ်ႇၶဝ်ႈတဝ်ႈၼမ်ႉလိူင်ႇမၢၵ်ႈ ဝဵင်းၼိုင်ႈယဝ်ႉ။ ပဵၼ်ဝဵင်းမီးၸိုဝ်ႈတၢင်ႇဢၼ်ထႅင်ႈဝႃႈ “ဝဵင်းၼၢင်းၵိၼ်ပူ”၊ “ဝဵင်းလၵ်းသဝ်ႁိၼ်” ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ သုင်လိူဝ်ၼႃႈၼမ်ႉပၢင်ႇလၢႆႇ 4,416 ထတ်း။ ပေႃးဢဝ်ၶိူင်ႈတႅၵ်ႈ မႆၵႅၼ်ၼႃႈလူၵ်ႈ/ လုမ်ႈၾႃႉ ဝႃႈ တင်ႈယူႇတီႈ 20°59’24’’N 97°31’39’’E ။ ၸွမ်းဢဝ်ၵၢၼ်ၽွင်းငမ်း လူင်ပွင်ၸိုင်ႈယၢမ်းလဵဝ် ပဵၼ်ၸၼ်ႉ ၵိင်ႇၸႄႈဝဵင်း၊ မီးၼႂ်းၸႄႈဝဵင်းလွႆလႅမ် ၸႄႈတွၼ်ႈလွႆလႅမ် ၸိုင်ႈတႆးပွတ်းၸၢၼ်း ၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်မၢၼ်ႈ။ ဝဵင်းပၢင်လူင် မီး 4 ပွၵ်ႉ၊ ႁိမ်းႁွမ်းမီး 9 ဢိူင်ႇဝၢၼ်ႈ၊ ၼႃႈတၢင်းႁွင်ႇ မီးၸႄႈဝဵင်းလၢႆးၶႃႈ၊ ၼႃႈဝၼ်းတူၵ်း မီးၸႄႈဝဵင်းႁူဝ်ပူင်း၊ ၼႃႈတၢင်းၸၢၼ်းမီးၸႄႈဝဵင်းလွႆလႅမ်၊ ၼႃႈဝၼ်းဢွၵ်ႇမီးၸႄႈဝဵင်းၼမ်ႉၸၢင်၊ မိူဝ်ႈပီ 2014 ႁူဝ်ၵူၼ်းမီးတင်းမူတ်း 72,186 ၵေႃႉ။ ၵမ်ႈၼမ်ၵိူဝ်းယမ်ၼပ်ႉထိုဝ် ပုတ်ႉထသႃႇသၼႃႇ။

ဢွင်ႈတီႈၸိုဝ်ႈသဵင်လိုဝ်းယႂ်ႇ
ပၢင်လူင်ၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းၵိုၵ်းပိုၼ်းဝဵင်းၼိုင်ႈလႄႈ ဢွင်ႈတီႈ ၸိုဝ်ႈသဵင်ယႂ်ႇၸမ်ႉ မီးမိူၼ်ၼင်ႇ- 1.ၶူးဝဵင်းၼၢင်းၵိၼ်ပူ။ 2.လၵ်းသဝ်ႁိၼ် ပၢင်လူင်။ 3.ငဝ်ႈငုၼ်းမုၵ်ႉၸုမ်းလူင် သင်ႇၶႃႇၸိုင်ႈတႆး။ 4.ဝတ်ႉမူၺ်ႇတေႃႇ။ 5.ဝတ်ႉပိတၵၢတ်ႈ။ 6.ၵွင်းမူးလူင် မႁႃႇၼႃႇယၵ ။ 7.ဝတ်ႉပႃႇမႆႉ။ 8.ဝတ်ႉၼွင်ၵုတ်ႇ။ 9.ၵျွင်းၵမ်ႇမထၢၼ်း သထူင်ႇမူႇလမိၼ်းၵုၼ်း။ 10.ႁူင်းယႃလူင်ၵူၼ်းမိူင်း။ 11.ႁူင်းႁဵၼ်း ၸၼ်ႉသုင်။ 12.ၵွင်းမူးလူင် မႁႃႇရတ်ႉထႃႇပိသႃႇမၵ်ႉၵီႇ ၸိူဝ်းၼႆႉ။

ၸၢဝ်းၶိူဝ်းယူႇသဝ်းၼႂ်းထုင်ႉသၢပ်ႇၸႄႈဝဵင်းပၢင်လူင်
ၸၢဝ်းၶိူဝ်းၵူၼ်း ဢၼ်ယူႇသဝ်းၼႂ်းၸႄႈဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ မီး တႆး၊ မၢၼ်ႈ၊ ပဢူဝ်း၊ တွင်ႇလိူဝ်း၊ ထၼူႉ၊ တႆးၼွင်၊ ယၢင်းလမ်၊ ယၢင်းၽိူၵ်ႇ၊ ၶႄႇၸိူဝ်းၼႆႉ ယူႇသဝ်းႁူမ်ႈၵၼ်။

ၵၢၼ်ပၢႆးမၢၵ်ႈမီး လဵင်ႉတွင်ႉၼႃႈႁိူၼ်း
ဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ ပဵၼ်ဝဵင်းၵူၼ်းၵိုၼ်း ငိုၼ်းၶမ်းၶွၼ်ႈလိူင်ႇဝဵင်းၼိုင်ႈ။ ၶူဝ်းၵုၼ်ႇသိၼ်ၵႃႉ ၸိူဝ်းဢွၵ်ႇၼႂ်း ၸႄႈဝဵင်းပၢင်လူင် မီးမိူၼ်ၼင်ႇ ၼဵင်ႈ၊ တွင်၊ ၵႃႊၾီႊ၊ ယၢင်ပႅၵ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉ။ ၵၢတ်ႇလူင်ၵၢင်ဝဵင်း ပၢင်လူင်ၵေႃႈ မီးပီႈၼွင်ႉၵူၼ်းမိူင်းမႃးဢႅဝ်ႇၼမ်သေ သိုဝ်ႉငၢႆႈၶၢႆလီယူႇၵူႈဝၼ်း။ လိူဝ်သေၼၼ်ႉ ၸွမ်းၼင်ႇၾိင်ႈထုင်းသေ မီးထႅင်ႈၵၢတ်ႇႁႃႈဝၼ်းၸိူဝ်းၼႆႉ ၼမီးပီႈၼွင်ႉၵူၼ်းမိူင်းမႃးၶဝ်ႈၵၢတ်ႇ၊ မီးပေႃႈၵႃႉမႄႈၵႃႉၶဝ် ၼမ်းဢဝ်ၶူဝ်းၵုၼ်ႇ သိၼ်ၵႃႉ ဢၼ်ဢွၵ်ႇၼႂ်းသူၼ်ၼႂ်းႁိူၵ်ႈ ၼႂ်းႁႆႈၼႂ်းၼႃးမႃးၶၢႆသေ ၵၢတ်ႇၵိုၼ်းၶွၼ်ႈလီတႄႉတႄႉ။

လွင်ႈပၢႆးပၺ်ႇၺႃႇ
တီႈဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ မီးဝႆႉၸၼ်ႉၸွမ် 3 လင်၊ ႁူင်းႁဵၼ်းၸၼ်ႉသုင် 1 လင်၊ ၸၼ်ႉၵၢင် 2 လင်၊ ၸၼ်ႉဢွၼ်ႇ 46 လင် (ပႃးမူႇဝၢၼ်ႈ)၊ ၸၼ်ႉငဝ်ႈ ဢၼ်ၵူၼ်းမိူင်းပူၵ်းတင်ႈဝႆႉ 12 လင်။

သႃႇသၼႃႇတီႈၵိူဝ်းယမ်
ပုၼ်ႈတႃႇ ၸၢဝ်းၶိူဝ်းတႆး ပေႃးတေႁူႉပွင်ႇ လွင်ႈသႃႇသၼႃႇပုတ်ႉထၶမ်းၽြႃးပဵၼ်ၸဝ်ႈလႄႈ တေမီးလွင်ႈ ႁၵ်ႉႁွမ်မႅတ်ႇပႅင်းသႃႇသၼႃႇၸဝ်ႈၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈတူၼ်ၶူးဝိၸိတ်ႉတသႃႇရ ဝတ်ႉမင်ႇၵလႃႇမူၺ်ႇတေႃႇ ဝဵင်းပၢင်လူင် ၸင်ႇသူၼ်းတုမ်သင်ႇၶႃႇ ၼႂ်းၸႄႈတွၼ်ႈ ဝဵင်းလွႆလႅမ်သေ ၽွတ်ႈဝႆႉၸုမ်းသင်ႇၶႃႇ မိူဝ်ႈပီၵေႃးၸႃႇ 1318 (ပီၶရိတ်ႉ 1956) ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။ ထိုင်မႃး 1319 ၼႂ်းလိူၼ် 12 ၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈၾႃႉလူင် ၸဝ်ႈၶမ်းသိူၵ်ႈ (ယွင်ႁူၺ်ႈ)၊ ၸဝ်ႈၾႃႉသူၺ်ႇမုင်ႇ (ၵျေးသီး) ၸင်ႇဢွၼ်ႁူဝ် ၼိမၼ်ႇတၼၽိတ်ႈပၢင်းဢဝ် သင်ႇၶႃႇၸိုင်ႈတႆး ပိၼ်ႇပိတၵၢတ်ႈသၢမ်ၵွင် ၾၢႆႇတႆး။ လုၵ်ႉတီႈၼၼ်ႈသေပဵၼ်မႃး ငဝ်ႈငုၼ်းမုၵ်ႉၸုမ်းလူင် သင်ႇၶႃႇၸိုင်ႈတႆး။

တႃႇတေပိၼ်ႇပိတၵၢတ်ႈၼၼ်ႉ ၸဝ်ႈတူၼ်ၶူးလူင် ဢႃႇလေႃးၵ (သႅၼ်ဝီ) ၸင်ႇလၢတ်ႈဝႃႈ- လူဝ်ႇမီးဝတ်ႉ ႁင်းၶေႃၼႆလႄႈ ၸင်ႇသေႃႉႁႃ ဢွင်ႈတီႈ ၼႂ်းဝဵင်းလွႆလႅမ် ၼႂ်းဝဵင်းပၢင်လူင်သေ ၵမ်းလိုၼ်း ၸင်ႇမႃးလိူၵ်ႈဢဝ် ဢွင်ႈတီႈ ၾၢႆႇႁွင်ႇ ဝတ်ႉမင်ႇၵလႃႇမူၺ်ႇတေႃႇသေ တင်ႈပဵၼ် ဝတ်ႉပိတၵၢတ်ႈ ဝတ်ႉ/ၵျွင်းငဝ်ႈငုၼ်းမုၵ်ႉၸုမ်းလူင် သင်ႇၶႃႇၸိုင်ႈတႆး။

တင်ႈတႄႇ 1320 ၼီႈမႃး ၸင်ႇႁဵတ်းပဵၼ် ပၢင်ပွႆးတႅမ်ႈတွပ်ႇ ၶူၼ်ႉၶႆႈလိၵ်ႈ ပရိယတ်ႉတိသတ်ႉထမ်ႇမပႃႇလ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈၸိုင်ႈတႆး ၵူႈပီပီ။ မိူဝ်ႈပီၵေႃးၸႃႇ 1328 ၼီႈၼၼ်ႉတႄႉ တီႈပၢင်လူင်ၼႆႉ လႆႈဢၼုၺၢတ်ႈ /ၶႂၢင်ႉ တႃႇတေတွပ်ႇလိၵ်ႈ ပႃႇလိပထမပျၢၼ်ႇ ၾၢႆႇလူင်ပွင်ၸိုင်ႈမိူင်းမၢၼ်ႈယဝ်ႉ။ တမ်ႈတီႈ ဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈ မီးတိူၵ်ႈသွၼ်လိၵ်ႈထမ်း ၸိူင်ႉၼင်ႇ ဝတ်ႉပိတၵၢတ်ႈ၊ ဝတ်ႉမင်ႇၵလႃႇမူၺ်ႇတေႃႇ၊ ဝတ်ႉပႃႇမႆႉ၊ ဝတ်ႉၼွင်ၵုတ်ႇၸိူဝ်းၼႆႉလႄႈ သင်ႇၶႃႇၸဝ်ႈမီး (1,000) ပၢႆၵူႈပီယဝ်ႉ။

ၾိင်ႈထုင်းပွႆးလၢမ်း ၼႂ်းပၢင်လူင်
လိူၼ်ၸဵင် ပွႆးပီမႂ်ႇတႆး။ လိူၼ်ၵမ် ပွႆးလူႇတၢၼ်း ၶဝ်ႈမႂ်ႇၼမ်ႉမႂ်ႇလႄႈ ယုၵ်ႉယွင်ႈၸဝ်ႈၶူးမေႃ။ လိူၼ်သၢမ် ပွႆးၸုတ်ႇလူဝ် (ၵွင်ၽိုၼ်း)။ လိူၼ်သီႇ ပွႆးၽြႃးလိူၼ်သီႇ၊ ပွႆးလမ်ႁူဝ်ၵၼ်ႇတေႃး ၸဝ်ႈသြႃႇလူင် မႁႃႇၼႃႇယၵ၊ ပွႆးသၢင်ႇလွင်း၊ ပွႆးလိူၼ်သီႇပဢူဝ်း။ လိူၼ်ႁႃႈ ပွႆးသွၼ်းၼမ်ႉ (သၢင်းၵျၢၼ်ႇ)၊ လိူၼ်ႁူၵ်း ပၢင်တႅမ်ႈတွပ်ႇ ၶူၼ်ႉၶႆႈလိၵ်ႈ ပရိယတ်ႉတိသတ်ႉထမ်ႇမပႃႇလ ၵႅၼ်ႇၸဝ်ႈၸိုင်ႈတႆး၊ လိူၼ်ၸဵတ်း ပွႆးၼူၾႆး။ လိူၼ်ပႅတ်ႇ ပွႆးၶဝ်ႈဝႃႇ၊ ပွႆးၵၼ်ႇတေႃး ၸဝ်ႈတူၼ်ၶူးလူင်ပၼ်ႇတိတ မိူင်းၼွင်။ လိူၼ်ၵဝ်ႈ လိူၼ်သိပ်း ပွႆးၸႃႇၵ ၼႂ်းဝႃႇၵူႈသိလ်။ လိူၼ်သိပ်းဢဵတ်း ပွႆးဢွၵ်ႇဝႃႇ ပွႆးတႆႈတဵၼ်း။ လိူၼ်သိပ်းသွင် ပွႆးလူႇသၢင်ႇၵၢၼ်း ၵထိၼ်ႇ ၸိူဝ်းၼႆႉယဝ်ႉ။

ပိုၼ်းဝဵင်း လွင်ႈပဵၼ်မႃးဝဵင်းပၢင်လူင်
မိူဝ်ႈမိုၼ်ႉသိုၼ်းၵွၼ်ႇၼၼ်ႉ ဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ ႁွင်ႉၵိုၵ်းပိုၼ်းၼၢင်းၵိၼ်ပူယဝ်ႉ။ ၶူးဝဵင်းၼၢင်းၵိၼ်ပူ၊ ၶူးဝဵင်းၵႆႇတေႃႇ၊ ၼွင်လႅင်ႉၸိူဝ်းၼႆႉ ပဵၼ်ၸိုဝ်ႈဢၼ်ၵိုၵ်းလူၺ်ႈ ပိုၼ်းၼၢင်းၵိၼ်ပူယဝ်ႉ။ ၸိုဝ်ႈသဵင် ဢၼ်ဢွၼ်ၵၼ်ႁွင်ႉဝႃႈ “ပၢင်လူင်” ၼႆၼၼ်ႉ တႄႇမႃးတီႈၶေႃႈၵႂၢမ်း ပၢင်ႇလူင် ဢၼ်ၵိုၵ်းပိုၼ်းၼၢင်းသၢမ်ငဝ်း ပွတ်းဢွၼ်ႇတွၼ်ႈၼိုင်ႈ ၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ၵပ်းၵၢႆႇလွင်ႈၼႆႉ ၸဝ်ႈၵႅမ်မိူင်း လိုပ်ႈႁေႃႈမၼ်းၼၢင်းလႄႈ မၼ်းၼၢင်းလႅၼ်ႈၵႂႃႇၼႂ်းပၢင်ႇ၊ ယွၼ်ႉပၢင်ႇၵႂၢင်ႈ ၼႃႇလႄႈ မၼ်းၼၢင်းလႅၼ်ႈၵႂႃႇသုတ်းသၢႆႁူသၢႆတႃသေႁၢႆလၢႆၵႂႃႇ ၼႆယဝ်ႉ။ လုၵ်ႉတီႈဢၼ် ၼၢင်းသၢမ်ငဝ်း ႁၢႆလၢႆသေ ပၢင်ႇတီႈၼၼ်ႈ (ယၢမ်းလဵဝ် မီးဝႆႉၸဵင်ႇၸၢၼ်းဝၼ်းဢွၵ်ႇဝဵင်းပၢင်လူင်) ႁိၵ်ႈၸိုဝ်ႈဝႃႈ ပၢင်ႇလူင်ၼၢင်းႁၢႆ-ၼႆယဝ်ႉ။

ယၢမ်းလဵဝ် တီႈပၢင်ႇၼၼ်ႉ မီးဝႆႉဝၢၼ်ႈလုၵ်ႈၼိုင်ႈ ၸိုဝ်ႈဝၢၼ်ႈၼၼ်ႉဝႃႈ ဝၢၼ်ႈၼၢင်းႁၢႆ။ ပီယၢဝ်းၶၢဝ်းႁိုင်မႃး ပဵၼ် ႁၢႆးၼၢင်း ၼႆယဝ်ႉ။ ပၢင်ႇလူင်ၼၼ်ႉၵေႃႈ ယွၼ်ႉပိူဝ်ႈၶေႃႈၵႂၢမ်းဝေႃးႁႃႇရ လႅၵ်ႈလၢႆႈသေ ၸင်ႇပဵၼ်မႃး “ပၢင်လူင်” ၼႆယူႇယဝ်ႉ။

ဝဵင်းပၢင်လူင်ၼႆႉ မိူဝ်ႈပၢၼ်ၸဝ်ႈၾႃႉၼၼ်ႉ ၶဝ်ႈပႃးၼႂ်းတႂ်ႈဢုပ်ႉပိူင်ႇၽွင်းငမ်း ၸဝ်ႈၾႃႉလၢႆးၶႃႈသေ ပူႇႁဵင်ၶဝ်ပၼ်ႇပုတ်ႈၵၼ်ၽွင်းငမ်းမႃး။ ထိုင်မႃးပီ 1947 လိူၼ်ၾႅပ်ႊၿိဝ်ႊရီႊ 12 ဝၼ်းၼၼ်ႉ တွၼ်ႈတႃႇ ၵူၼ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းၼႂ်းမိူင်း တေမီးလွင်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵၼ်သေ ဢဝ်လွတ်ႈလႅဝ်းၵွၼ်းၶေႃၸွမ်းၵၼ်မႃး။ ၵူၼ်းၸၢဝ်းၶိူဝ်းၼႂ်းမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်မၢၼ်ႈၽွမ်ႉႁူမ်ႈၵၼ် လူင်းလၢႆးမိုဝ်းလိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆ တီႈဝဵင်းပၢင်လူင်လႄႈ ဝဵင်းပၢင်လူင်ၵေႃႈ ပဵၼ်ဝဵင်းၸိုဝ်ႈသဵင်လိုဝ်းလင်ၵိုၵ်းပိုၼ်းမႃး။

တႃႇတေလူင်းလၢႆးမိုဝ်းလိၵ်ႈႁူမ်ႈမၢႆပၢင်လူင်ၼၼ်ႉ ပီႈၼွင်ႉၵူၼ်းပၢင်လူင် ဢွၼ်ၵၼ်ၸွႆႈထႅမ်ပၼ်ၵူႈလွင်ႈလွင်ႈ တေႃႇပေႃးယဝ်ႉတူဝ်ႈ။ ၸဝ်ႈၾႃႉယွင်ႁူၺ်ႈ ၸဝ်ႈၶမ်းသိူၵ်ႈ (ၸွမ်ၸိုင်ႈၵေႃႉထူၼ်ႈၼိုင်ႈ ၸိုင်ႈမိူင်းႁူမ်ႈတုမ်) ယုၵ်ႉယွင်ႈၵုင်ႇမုၼ် ၵူၼ်းငဝ်ႈဝဵင်းသေ ၸင်ႇဢဝ်ၸဝ်ႈႁဵင် လုင်းၵျွင်းသုပၺ်ႇၺႃႇ ၶိုၼ်ႈၵိၼ်မိူင်း (မဵဝ်ႉၸႃး) ဢၼ်လႆႈၽွင်းငမ်း 10 ဢိူင်ႇၼၼ်ႉယဝ်ႉ။

ထိုင်မႃးပီ 1958 လိူၼ်ဢေႊပရိူဝ်ႊ 1 ဝၼ်း ၸင်ႇမၵ်းမၼ်ႈပဵၼ်ၸႄႈဝဵင်းၶေႃၶေႃဝဵင်းၼိုင်ႈသေ ၽူႈၵွၼ်းဝဵင်း (မဵဝ်ႉပႅင်ႇ) ဢူးၶျိတ်ႉၸၢၼ်ႇ မႃးၽွင်းငမ်း။ မိူဝ်ႈၼၼ်ႉၼႂ်းဝဵင်းမီး 8 ပွၵ်ႉ။ ၽူႈၵွၼ်းဝဵင်းၶဝ်သိုပ်ႇၽွင်းငမ်းမႃး သေ ထိုင်မႃးပီ 1963 ၵၢပ်ႈဝၢၼ်ႈပၢၼ်မိူင်းလႅၵ်ႈလၢႆႈမႃးသေ ဢဝ်ဝဵင်းပၢင်လူင် ၶဝ်ႈဝႆႉပႃႈတႂ်ႈၸႄႈဝဵင်းလွႆလႅမ်။ ယွၼ်ႉၼၼ် ၸၼ်ႉၸႄႈဝဵင်းၵေႃႈလႆႈလူႉၵႂႃႇ။ ပွၵ်ႉ ၵေႃႈၶိုၼ်းတႅပ်းတတ်းဝႆႉပဵၼ် 4 ပွၵ်ႉၵူၺ်း။ တင်ႈတႄႇၼၼ်ႉမႃး ဝဵင်းပၢင်လူင်ၵေႃႈ ပဵၼ်ၸၼ်ႉၵိင်ႇၸႄႈဝဵင်း (ၵိင်ႇၸႄႈဝဵင်းပၢင်လူင်) ႁၢၼ်ႉတေႃႇထိုင်ဝၼ်းမိူဝ်ႈၼႆႉ။

ဢိင်ၶေႃႈမုလ်း shn.wikipedia.org

ၶေႃႈမုလ်း – ပပ်ႉမႅၵ်ႉၵသိၼ်းၽူႈတွႆႇႁွၵ်ႈမၢႆ 014, February 2019